"Zygmunt Miłkowski dzielił swój czas pomiędzy działalność niepodległościową i twórczość literacką. Dziś nieco zapomniany, w XIX w. był jedną z najważniejszych postaci na scenie politycznej i literackiej. Był wielkim orędownikiem walki o niepodległość i, obok Ignacego Kraszewskiego, jednym z najbardziej płodnych powieściopisarzy" - powiedział PAP historyk literatury, badacz kultury polskiej drugiej połowy XIX wieku i wykładowca Zakładzie Badań nad Tradycją Europejską UAM dr hab. Wiesław Ratajczak.

Zygmunt Fortunat Miłkowski urodził się 11 stycznia 1824 r. w Saracei nad Dnieprem (Podole, wówczas cesarstwo rosyjskie) w rodzinie napoleońskiego oficera Józefa herbu Ślepowron-Miłkowskiego. W szkolej w Niemirowie założył patriotyczną organizację konspiracyjną. Uczył się w Liceum Richelieu'ego w Odessie i studiował matematykę na Uniwersytecie Kijowskim. Działał w kilku organizacjach patriotycznych. W 1848 r. wyjechał na Węgry, gdzie wstąpił do Legionu Polskiego gen. Józefa Wysockiego i uczestniczył w Powstaniu Węgierskim podczas Wiosny Ludów. Walczył w bitwie pod Temeszwarem i podczas oblężenia Aradu. Po upadku powstania wraz z Legionem przeszedł do Turcji. Wstąpił do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Przeniósł się do Wielkiej Brytanii, do Francji, następnie wyjechał do Kijowa.

Tajna organizacja, którą założył, została rozbita przez carską policję. Miłkowski stał się przedstawicielem Centralnego Komitetu Demokracji Europejskiej na Bałkany. W czasie wojny krymskiej (1853-56) próbował utworzyć Legion Polski w Turcji.

"Miłkowski przez ponad 50 lat był tułaczem-emigrantem. Zawsze podkreślał, że emigracja musi zachować bardzo ścisłe związki z krajem. To nie było łatwe, bo po Powstaniu Styczniowym dokonywano rozliczeń i często pojawiały się opinie, że poniosło klęskę z powodu błędnych rachub emigracyjnych elit i dla Polski lepiej byłoby, gdyby one nie wtrącały się więcej do polskich spraw. On nie podzielał takich poglądów" - wyjaśnił wykładowca UAM.

"Starał się polskimi sprawami zainteresować zachodnią opinię publiczną. Jego broszura Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym była jednym z najważniejszych tekstów politycznych II poł. XIX w" - dodał Ratajczak.

Liga Polska powstała w sierpniu 1887 r. w Hilfikon koło Zurichu w zamku należącym do polskiego imigranta inżyniera Ludwika Michalskiego. W spotkaniu uczestniczyli działacze emigracyjni: Miłkowski, Maksymilian Hertl, Ludwik Michalski oraz kustosz lwowskiej Biblioteki Ossolińskich, Aleksander Hirszberg.

Według historyków Miłkowski był autorem (lub współautorem) ogłoszonego 5 grudnia 1885 r. programu Ligi zwanego Ustawą Ligi Polskiej. "Wyraźny, demokratyczny, każdemu rzetelnemu Polakowi znany, bo przez każdego rzetelnego Polaka noszony w duszy i piastowany w sercu" - jak sam go określał.

Miłkowski nie odrzucał idei ogólnego zrywu niepodległościowego, lecz uznawał, że powstanie powinno być dobrze przygotowane.

"Obrona czynna nie polega na powstaniu, ale nakazuje się nie odżegnywać od onego i mieć je na widoku. Chodzi o powstanie nie 'romantyczne', ale racjonalne, zastosowane do szans przewidywać się dających" - pisał wydanej w Paryżu publikacji "Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym" (I. wyd. 1887). Postulował także "założenie skarbu narodowego na rzecz odbudowania Polski"

"Nikt za nas tego nie zrobi. My sami musimy rękawy zakasać, roboty się jąć i Skarb Narodowy postawić" - pisał.

"Fenomen Miłkowskiego polegał na tym, że był autorytetem ponad podziałami politycznymi i to autorytetem dla całego skonfliktowanego ze sobą środowiska niepodległościowego - zarówno dla narodowców Dmowskiego, jak i dla młodych, niepokornych socjalistów z PPS związanych z osobą Józefa Piłsudskiego" - podkreślił historyk.

"'Pułkownik' Miłkowski, bo tak tytułowano go na przełomie XIX i XX w uznaniu zasług powstańczych. był przeciwnikiem kosmopolityzmu, zwalczał teź socjalizm oderwany od idei niepodległościowej" - dodał Ratajczak.

W 1893 r. część młodych członków Ligi z m.in. Romanem Dmowskim, krytykując brak zdecydowanych działań organizacji, wystąpiła z niej powołując Ligę Narodową. Liga Polska została rozwiązana przez Miłkowskiego w lipcu 1894 r. we Lwowie.

"Ci bezimienni szli, na czele tłumów bezbronnych, pod kule moskiewskie, podczas, kiedy dygnitarze socjalistyczni w Krakowie przesiadywali i, daremnemu rozlewowi krwi przyklaskując, doniosłość rozlewu tego i zasług własnych reklamowali" - pisał w 1905 r. po fali strajków skierowanych przeciw rosyjskim zaborcom w liście otwartym "Do spółobywateli".

11 lipca 1914 r. Miłkowski opublikował list skierowany do ochotników z ruchu strzeleckiego Józefa Piłsudskiego.

"Zagrażająca Austrji, a bardzo dla Polaków ważna wojna z Rosją - bardzo jest dla nas ważna, potrzebna nawet" - pisał, śląc strzelcom "błogosławieństwo wojskowe".

"Choć próbował stabilne stworzyć finansowe zaplecze dla niepodległościowych ugrupowań działających na obczyźnie - Skarb Narodowy, zdarzało się, że jego osobista sytuacja finansowa była trudna. Pod pseudonimem Teodor Tomasz Jeż opublikował ogromną ilość utworów literackich, w tym ponad 60 powieści. Jeśli przeczytamy jego korespondencję z Elizą Orzeszkową, czy zapisy o Miłkowskim w Dziennikach Żeromskiego zrozumiemy, jak ogromny miał wpływ na kilka pokoleń Polaków" - wskazał.

Miłkowski napisał ponad 60 powieści. Opisywał w nich m.in. życie Polaków i Ukraińców, XIX-wieczne wojny oraz powstania narodowe. "Jedną z najważniejszych pozycji w jego dorobku jest +Od kolebki przez życie+ - pamiętnik wydany w trzech tomach nakładem Polskiej Akademiii Umiejętności w latach 30. W 1896 r. napisał powieść Za gwiazdą przewodnią, której osadzona w realiach ukraińskich akcja rozgrywa się w dziesięcioleciach poprzedzających Powstanie Styczniowe. Z kolei powieść Z burzliwej chwili nawiązuje do relacji polsko-ukraińskich w XVII w. i powstania Chmielnickiego " - przypomniał badacz, dodając, że zestawiano go niekiedy z Henrykiem Sienkiewiczem.

"Fragmenty z powieści Ci i tamci Miłkowskiego wykorzystał Bolesław Prus jako inspirację w Pamiętniku starego subiekta w Lalce, w epizodach dotyczących Powstania Węgierskiego" - dodał.

"Wpływ Miłkowskiego-Jeża na polską literaturę był naprawdę duży. Warto także przypomnieć, że jako krytyk literacki jako pierwszy odkrył twórczość Jana Kasprowicza i świetnie rozumiał literaturę Młodej Polski. Potrafił odnaleźć w niej to, co wartościowe i nowatorskie" - ocenił dr Ratajczak.

Zygmunt Miłkowski zmarł 11 stycznia 1915 r. w Lozannie.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w dwusetną rocznicę urodzin Zygmunta Miłkowskiego–Jeża, żołnierza i pisarza, wytrwałego działacza niepodległościowego, twórcy idei obrony czynnej i skarbu narodowego, ustanawia rok 2024 Rokiem Zygmunta Miłkowskiego – głosi uchwała niższej izby parlamentu z lipca 2023 r. (PAP)

autor: Maciej Replewicz

mr/ dki/