Wyniki badań terenowych i analiz specjalistycznych ukazały się drukiem w publikacji „W poszukiwaniu zaginionego miasta: 15 lat badań średniowiecznej lokacji Nieszawy”.

„Sytuacją bez precedensu jest fakt, iż książka w znacznej mierze opiera się na wynikach badań nieinwazyjnych, które umożliwiały rozpoznanie struktury miejskiej i skonfrontowanie ich z wcześniejszą dokumentacją badań oraz źródłami historycznymi” – wyjaśnia PAP Piotr Wroniecki, archeolog, jeden z redaktorów tomu.

Nieszawa była tętniącym życiem miastem handlowym, zamieszkiwanym przez kilka tysięcy ludzi z różnych stron Korony Królestwa Polskiego i wielu krajów Europy. Miała zwartą zabudowę, olbrzymi rynek, wyraźnie zarysowane bloki działek z zabudową, regularny układ ulic. W jej obrębie mieściły się obiekty sakralne, przestrzenie handlowe, produkcyjne i magazynowe – wszystkie konstrukcje są doskonale rozpoznane przez archeologów, mimo że wykopaliska przeprowadzono na bardzo niewielką skalę. Metropolii strzegł pobliski zamek Dybowski – położony na terenie obecnego Torunia, często odwiedzany przez królów Polski.

Nieszawę założono celowo naprzeciwko Torunia – po zachodniej stronie Wisły, należącego do zakonu krzyżackiego, by konkurowało z nim pod względem politycznym i ekonomicznym. Dynamicznego rozwoju Nowej Nieszawy nie powstrzymały naciski polityczne ani zbrojne najazdy ze strony Krzyżaków, jednak za swój sukces ośrodek miejski zapłacił ostatecznie zniszczeniem i translokacją.

„Szczęśliwym zbiegiem okoliczności relikty miasta pozostały stosunkowo nienaruszone przez pięć i pół wieku, stając się swoistą kapsułą czasu do momentu, gdy zastosowaliśmy szereg archeologicznych metod badawczych, które umożliwiły niedestrukcyjne rozpoznanie jego pozostałości oraz przywrócenie dawnej Nieszawy na mapy średniowiecznej historii” – dodaje Wroniecki.

Przypuszcza się, iż „zaginiona” Nieszawa powstała w 1423 roku na polecenie króla Władysława Jagiełły. Szybko uzyskała prawa miejskie. Dzięki korzystnemu położeniu nad Wisłą, przy granicznej przeprawie przez rzekę na trasie ważnego szlaku handlowego z Kujaw przez państwo krzyżackie nad Bałtyk, Nowa Nieszawa rozwijała się błyskawicznie – zabudowa miejska miała charakter drewniany lub szachulcowy, jednakże ważniejsze obiekt o charakterze reprezentacyjnym lub religijnym, wzniesiono z cegły.

To bliskość pogranicza z zakonem krzyżackim spowodowała, że po niespełna 40 latach miasto w całości opuszczono i ulokowano kilkadziesiąt kilometrów dalej na południe. Rozwój Nieszawy zatrzymał najazd Krzyżaków i mieszczan toruńskich w 1431 r., którzy splądrowali i zniszczyli miasto oraz zajęli zamek. Jednak już w 1436 roku na mocy traktatu brzeskiego Polacy odzyskali majątki po zachodniej stronie Wisły. W 1454 r. doszło do zmiany sytuacji politycznej, kiedy wybuchło powstanie mieszczan pruskich wymierzone przeciwko władzom krzyżackim. Po oddaniu się pod władzę polskiego króla mieszczanie toruńscy, którzy konsekwentnie domagali się zburzenia Nieszawy, otrzymali od Kazimierza Jagiellończyka zapewnienia zniszczenia konkurencyjnego ośrodka w ciągu trzech lat. Król grał na zwłokę, jednak jesienią 1462 r. likwidacja Nowej Nieszawy stała się faktem. Nieszawa odrodziła się i przetrwała do obecnych czasów ok. 30 km na południowy-wschód od miejsca, gdzie znajdowała się pierwotnie.

„Wieloletnie badania archeologiczne pozwoliły dowieść, iż wysiłek włożony w lokację Nowej Nieszawy stanowił szeroko zakrojoną strategię ekonomiczno-polityczną wymierzoną przeciwko zakonowi i jego planom zdominowania handlu wiślanego oraz regionu. Mimo że Nieszawa zniknęła z powierzchni ziemi, jej obecność w sąsiedztwie Torunia przyczyniła się do ostatecznego przejęcia Torunia przez Królestwo Polskie”– kwituje Wroniecki.

Opublikowana monografia to praca zbiorową zawierająca opracowania tematyczne autorstwa grona badaczy rozpoznających stanowisko na przestrzeni minionej półtorej dekady. Przedstawiono nie tylko spektakularne wyniki badań nieinwazyjnych (w tym lotniczych i magnetycznych), ale również wyniki analiz historycznych, geomorfologicznych (w ten sposób poznano ówczesne warunki przyrodnicze). Tekstowi towarzyszą przemawiające do wyobraźni trójwymiarowe, cyfrowe rekonstrukcje artystyczne Nowej Nieszawy.

Redaktorami tomu są: Aleksander Andrzejewski i Piotr Wroniecki, których teksty otwierają i zamykają publikację.

Monografię wydały wspólnie łódzki oddział Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich oraz Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jej publikacja była można dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Dziedzictwo kulturowe. Wersję elektroniczną książki będzie można pobrać wkrótce ze strony www.staranieszawa.pl

PAP - Nauka w Polsce

szz/ agt/