Jak opisują archeolodzy, centralnym punktem średniowiecznej Nieszawy był obszerny rynek mierzący 140 na 140 m wraz z jego zabudową. Zaliczyć do niej można przypuszczalnie ratusz, kramy i wagę miejską. W zachodniej stronie miasta, w oddaleniu jednego kwartału zabudowy, znajduje się przestrzeń charakteryzująca się brakiem zabudowy – być może tam zlokalizowano drugi plac miejski o charakterze targowym. Z rynku, w stronę południową, wschodnią i zachodnią wiodły wychodzące z jego narożników równoległe drogi, tworzące osie komunikacyjne miasta. Między nimi znajdowały się parcele, na których archeolodzy zlokalizowali ślady istnienia zabudowy. Działki miały prostokątny zarys, a ich układ był przypuszczalnie zwarty ze względu na potrzebę maksymalnego spożytkowania dostępnej przestrzeni. Ponadto, na podstawie wcześniejszych badań wykopaliskowych ustalono, że budynki miały konstrukcję szachulcową.

Zaskakującym odkryciem dla naukowców było uchwycenie śladów świadczących o przypuszczalnym istnieniu umocnień obronnych miasta od strony zachodniej i południowej, tworzących obraz zwartego dzieła fortyfikacyjnego, prawdopodobnie o konstrukcji ziemnej okalającego miasto. Niestety nie udało się uchwycić ich zasięgu na całym obwodzie. Jednak wstępnie określono lokalizacje bram wjazdowych do miasta.

Zdaniem badaczy Nieszawę zamieszkiwało kilka tysięcy osób. Miasto posiadało zwartą zabudowę, olbrzymi rynek, wyraźnie zarysowane dzielnice, regularny układ ulic, przestrzeń handlową i produkcyjną oraz zwarty system fortyfikacji ziemno-wodnych w ochronnym cieniu Zamku Dybowskiego.

Uzyskanie takiego obrazu średniowiecznego miasta możliwe było dzięki zastosowaniu szeregu metod. Oprócz prospekcji lotniczej i wykonaniu fotografii oraz skanowania laserowego z pomocą LiDAR-u, zastosowano również różne modeli kontrolowanych radiowo dronów, co umożliwiło zarejestrowanie i zadokumentowanie całego obszaru średniowiecznej lokacji miasta. Nowością było zastosowanie metody termowizyjnej, która pozwoliła na zarejestrowanie wyróżników termicznych pokrywających się z uchwyconymi zaburzeniami geofizycznymi. Badacze wykorzystali też metody mierzenia rozkładu wartości podatności magnetycznej gruntu na szeroką skalę. Objęte tymi pomiarami 4ha powierzchni dostarczyły informacje na temat rozlokowania stref aktywności ludzkiej w przeszłości.

Wszystkie wyniki zintegrowano w systemie informacji przestrzennej, korzystając z oprogramowania opensource QGIS. Pozwoliło to na stworzenie złożonej, wielopoziomowej bazy danych, z której pomocą stworzono hipotetyczny wygląd średniowiecznej Nieszawy, zarówno w oparciu o analogie archeologiczne, jak i wiedzę historyczną. Po konsultacji ze specjalistami w tematyce miast średniowiecznych – dr. Jerzym Sikorą z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego oraz dr. Michałem Starskim z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, przygotowano kolejną wizualizację trójwymiarową starej Nieszawy (http://www.youtube.com/watch?v=CdAh74ItuA4), bazującą na najnowszych wynikach badań. Jak zastrzegają badacze, model oraz rekonstrukcja mają charakter teoretyczny i choć bazują na przesłankach źródłowych oraz analogiach, stanowią pole do dyskusji nad ostatecznym kształtem średniowiecznego miasta.

Historia miasta Nieszawy, ulokowanego na przeciwległym do Torunia brzegu Wisły wiąże się z wybudowanym w XV w. przez Władysława Jagiełłę Zamkiem Dybowskim (1424–1428). Wokół twierdzy szybko zaczęło koncentrować się osadnictwo. W 1425 roku powstała w ten sposób osada uzyskała prawa miejskie i nazywana była Nową Nieszawą. W krótkim czasie stało się konkurencją dla sąsiedniego Torunia, który leżał w Państwie Krzyżackim.

Po podniesionym przez mieszczan toruńskich buncie przeciwko władzy krzyżackiej i dzięki ich zasługom w wojnie trzynastoletniej, król Kazimierz Jagiellończyk nadał przywileje nakazujące zburzenie konkurencyjnego ośrodka ekonomicznego. Władca zadecydował o translokacji Nieszawy o 32 km w górę Wisły, gdzie Nieszawa znajduje się do dziś. Miejsce, w którym istniała druga Nieszawa nigdy więcej nie zostało zabudowane, a ostatnia konstrukcja z nią związana – kościół pw. św. Mikołaja przetrwał do XVIII w. Dzięki temu naukowcy mogą obecnie analizować średniowieczne miasto i jego rozplanowanie bez większych przeszkód, gdyż jego relikty położone są na polach uprawnych. Do 2012 roku precyzyjna lokalizacja Nieszawy nie była jednoznaczna, a przybliżone położenie miasta ustalono w oparciu o długoletnią prospekcję lotniczą lewego brzegu Wisły wykonaną przez Wiesława Stępnia w latach 2001-2011. Wtedy w ramach dwuletniego projektu sfinansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (program Dziedzictwo kulturowe - Ochrona zabytków archeologicznych) udało się postawić badaczom kropkę nad i.

Badania w 2013 roku wykonał zespół w składzie: Wiesław Stępień, Piotr Wroniecki, Marcin Jaworski, Michał Pisz i Stanisław Rzeźnik. Z najważniejszymi rezultatami można zapoznać się na oficjalnej stronie projektu: http://staranieszawa.pl/

PAP - Nauka w Polsce

szz/ agt/