"Zjawisko dezorientacji przestrzennej jest postrzegane jako jedna z przyczyn wypadków lotniczych. Piloci popełniają błędy percepcyjne, które mogą skutkować dezorientacją przestrzenną, a więc niezdolnością udzielenia odpowiedzi na pytanie o to, gdzie się jest" - mówi kierownik badania dr Hanna Bednarek ze Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej i Uniwersytetu Łódzkiego.
Jak tłumaczy, dezorientacja przestrzenna zależy od sprawności elementarnych procesów przetwarzania informacji, czyli uwagi i pamięci roboczej (krótkotrwałej). Ich sprawne funkcjonowanie jest szczególnie ważne podczas pilotowania samolotu w trudnych warunkach atmosferycznych.

Jak czytamy na stronie SWPS, utrata orientacji w przestrzeni jest możliwa na skutek błędów percepcyjnych, do których przyczyniają się między innymi złudzenia wzrokowe. Dochodzi do nich szczególnie w sytuacjach, gdy piloci nie dysponują wzrokowymi wskazówkami odniesienia lub odbierają wskazówki niedostateczne - jak podczas lotu przy złej pogodzie lub w nocy. Bardzo trudno jest ocenić orientację względem ziemi, gdy nie jest ona widoczna.

Punkt odniesienia dla ustawienia samolotu stanowią skośna pokrywa chmur i inne duże, pochyłe powierzchnie terenu, np. linia brzegowa zbiorników wodnych widzianych w nocy czy światła miasta umieszczone na ukośnym terenie stanowią dla pilotów linie horyzontu - wynika z raportu.

"Pod wpływem nieświadomego złudzenia fałszywego horyzontu wszyscy badani piloci zmienili kurs lotu zgodnie z kierunkiem przechylenia pułapu chmur. Co ważne, chmura skierowana 10 stopni w prawo bardziej wpłynęła na pilotów niż skośna chmura skierowana w lewo. Kierunek przechylenia chmury rzutował zarówno na dokładność utrzymania kursu, jak i na przechylenie samolotu, czyli na dwa podstawowe wskaźniki dezorientacji przestrzennej" - wyjaśnia dr Bednarek.

Jak przypomina, amerykańscy naukowcy wykazali, że gdy orientacja przestrzenna pilotów jest zagrożona, spada efektywność wykonywania przez nich innych czynności realizowanych w tym samym czasie.

"Pilot, który ma świadomość tego, że parametry lotu odbiegają od założonych koncentruje się przede wszystkim na ich rozpoznaniu, a dopiero potem na podjęciu czynności sprawdzających i korygujących. Zwłaszcza w sytuacji utraty orientacji przestrzennej bardzo ważną rolę pełni kontrola uwagowa, gdyż do pilota docierają zarówno informacje pochodzące z instrumentów pokładowych, jak i z pola widzenia, które trzeba trafnie wyselekcjonować i zinterpretować, ponadto czynności sterowania samolotem także wymagają zasobów uwagi" - czytamy w komunikacie SWPS.

Podczas badania pod wpływem skośnej chmury przechylonej w prawo wszyscy badani piloci, niezależnie od wieku, ulegli złudzeniu fałszywego horyzontu. Jednak młodsi piloci odchylali kurs lotu przeciwnie do przechylenia skośnej chmury, zaś piloci starsi zmieniali kurs lotu zgodnie z kierunkiem tego przechylenia.

Psycholog tłumaczy, że młodsi piloci, odchylając kurs w przeciwną stronę, zyskali czas potrzebny na podjęcie decyzji. Zachowanie mniej doświadczonych pilotów może być objawem asekuracyjnej strategii, którą się posługują w nieznanych sytuacjach.

Dokładność utrzymania parametrów lotu zależy od indywidualnych różnic w spostrzeganiu, myśleniu i przetwarzaniu informacji. Badanie wykazało, że najbardziej podatni na złudzenia wzrokowe są piloci mający trudność w wyodrębnieniu obiektów z tła, czyli tzw. zależni od pola. Natomiast największą odporność na dezorientację przestrzenną wykazują piloci "niezależni od pola". Właśnie oni w najmniejszym stopniu zmieniają kurs lotu.

"Z zadaniami związanymi z orientacją generalnie lepiej radzą sobie osoby +niezależne od pola+. Charakteryzuje je analityczny, a nie całościowy sposób przetwarzania informacji, łatwość różnicowania fragmentów pola na tle całości oraz większa odporność na złudzenia wzrokowe" - wyjaśnia dr Bednarek.

Badania przeprowadzono w latach 2007-2009 w ramach grantu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz dzięki wsparciu finansowemu Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Uniwersytetu Łódzkiego oraz Wojskowemu Instytutowi Medycyny Lotniczej. Przebadano 108 pilotów wojskowych, którzy wykazali się minimalnym doświadczeniem zawodowym obowiązującym pilota-instruktora po opuszczeniu Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych.

PAP - Nauka w Polsce

ekr/ agt/