Badaczka przeanalizowała dwory rycerskie funkcjonujące począwszy od 2. połowy XIII do początków XVI wieku z obszaru Polski. Jej ambicją było stworzenie dynamicznego modelu funkcjonowania tego typu założeń, prześledzenia zmian w czasie, które tworzyły obraz domu i otoczenia. Tom składa się z dwóch podstawowych części: próby rekonstrukcji funkcjonowania dworów wraz z przedstawieniem ich wyposażenia i opisem ich funkcji i znaczenia, oraz obszernego katalogu stanowisk badanych wykopaliskowo - to na podstawie tych danych autorka wyciągnęła wnioski w części pierwszej. Wywód poprzedzony jest obszernym wprowadzeniem w historię badań "grodzisk", która sięga już okresu średniowiecza. W 1390 roku książę brzeski Ludwik I przeprowadził wykopaliska na grodzisku w Ryczynie, poszukując zapewne reliktów zabudowań rezydencji biskupów. Początki regularnych projektów badawczych, mających na celu inwentaryzację grodzisk rozpoczęły się w połowie XIX wieku w Wielkopolsce. Największa intensyfikacji badań wykopaliskowych na tym polu to połowa XX wieku i działania Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego.

Podstawowym problemem przy tworzeniu syntezy, który autorka podkreśla wielokrotnie w książce, to brak dostępu do wielu publikacji lub ich brak, mimo że badania zostały przeprowadzone.

Dr Marciniak-Kajzer krytykuje również klasyczny model przedstawiania zabytków z wykopalisk według kryterium surowcowego. Sama opisując wyposażenie dworów rycerskich stosuje podział funkcjonalny według sfer życia - militaria, wyposażenie kuchni i stołu czy przedmioty użytku osobistego, który jej zdaniem lepiej przybliża sposób życia ludzi epoki średniowiecza.

"Wynika to z przekonania, że archeolog nie jest kolekcjonerem tworzącym skomplikowane ciągi typologiczne i klasyfikującym odnalezione przedmioty. Zdecydowanie najbardziej, w odniesieniu do archeologii historycznej, przekonuje mnie rola archeologa jako badacza życia codziennego, którego ogranicza jedynie, skądinąd szeroki, margines milczenia źródeł pisanych" - pisze we wstępie. Apeluje również o poszerzenie i pogłębienie współpracy między archeologami i historykami.

Przystępując do napisania syntezy archeolog podjęła się zweryfikowania licznych mitów narosłych wokół zagadnienia. Miejsca, gdzie niegdyś stały dwory rycerskie, dziś znane są w literaturze jako "gródki stożkowate", czyli stanowiska archeologiczne z wyraźnie widoczną formą terenową w postaci kopca. Jednak, zdaniem autorki, taka definicja może być zbyt wąska. Badaczka próbuje również przekonać, że obecne nazewnictwo nie oddaje realiów i bardziej odpowiednie byłoby określenie "dworzysko stożkowate", gdyż "gród" kojarzony jest z organizmem państwowym i miastem. Dwory rycerskie należały jednak do jednej rodziny.

Na przeszkodzie przy stworzeniu jasnego wywodu stanął badaczce stan badań interesujących ją stanowisk. Większość z nich nie ma dokładnej chronologii ustalonej z pomocą metod fizykochemicznych czy dendrochronologii. Skala wykopów archeologicznych również nie jest wystarczająca do pełnej rekonstrukcji budynków; mimo tego archeolog próbuje z dostępnych danych zarysować ich najpełniejszy obraz.

Wydawałoby się, że dzięki masowo pozyskiwanym w czasie prac archeologicznym fragmentom ceramicznym naukowcy są w stanie powiedzieć sporo o jej użytkownikach. W przypadku naczyń analizowanych przez dr Marciniak-Kajzer tak jednak nie jest.

"Jest to źródło, którego znaczenia nie można przecenić. Niestety, właśnie jego masowe występowanie powoduje, że często nie jest traktowane z należytą uwagą i pieczołowitością" - ubolewa autorka. Mnogość sposobów klasyfikacji i opisu utrudnił badaczce wyciągniecie wniosków na temat funkcji czy technologii wykonania naczyń. Przy połowie opisywanych przez dr Marciniak-Kajzer stanowisk archeologicznych badacze zaledwie odnotowali obecność ceramiki, ale nie podali żadnych informacji na jej temat.

Każdy z rozdziałów poprzedzony jest krytycznym wprowadzeniem w temat. Powoduje to, że książka - poza tym, że jest doskonałą syntezą na temat dworów rycerskich na obszarze Polski - pełni funkcję dobrego podręcznika metodycznego dla przyszłych badaczy, zajmujących się nie tylko średniowieczem. Mimo szczątkowego zasobu danych badaczka nakreśliła próbę rekonstrukcji opisywanych przez nią budowli i ich znaczenia w średniowieczu na podstawie wszelkich osiągalnych źródeł. Książkę wyróżnia również, nieobecna pośród wielu syntez archeologicznych, refleksja natury metodologicznej.

Publikacja ilustrowana jest barwnymi wkładkami fotograficznymi i kilkudziesięcioma rysunkami zabytków i schematami.

***

Dr Anna Marciniak-Kajzer jest archeologiem pracującym na stanowisku adiunkta w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego. Jej doktorat traktował o fundacjach architektonicznych małopolskich Lelewitów. Prowadzi zajęcia z zakresu średniowiecza i metodologii archeologii historycznej. Badaczka sporo czasu poświęciła na wykopaliska, które prowadziła na kilkunastu stanowiskach, przede wszystkim na grodziskach i zamkach. Obecnie skupia się na zagadnieniu życia codziennego w średniowiecznej Polsce Centralnej i na Kujawach.

PAP - Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

agt/bsz