Przy Górze św. Wawrzyńca trwają obecnie badania wykopaliskowe największego na ziemi chełmińskiej wielokulturowego grodziska.

– Odkryliśmy pochówki szkieletowe dzieci w największym obniżeniu wnętrza grodu majdanu, w okolicach najpewniej studni. Są to pochówki z okresu kultury łużyckiej. To nietypowy zwyczaj pogrzebowy, gdyż dominowała wtedy kremacja. Być może są to ofiary. Tym bardziej że te ciała były pierwotnie skrępowane, związane – powiedział PAP dr Ryszard Kaźmierczak z Instytutu Archeologii UMK.

Archeolodzy od lat prowadzą badania w Kałdusie, a obecnie prace skoncentrowane są na rozpoznaniu trójczłonowego wczesnośredniowiecznego grodziska. – Odkrycie w tym miejscu szkieletów z wczesnej epoki żelaza jest dość zaskakujące. Szczątki ludzkie zostaną poddane analizie antropologicznej. Być może dopiero wówczas będziemy mogli o tym znalezisku więcej powiedzieć. Sama forma pochówku była dość nietypowa, gdyż jedno dziecko było pierwotnie w pozycji embrionalnej zwinięte, drugie skrępowane. Powstaje pytanie, czy te dzieci zostały pochowane zaraz po śmierci. Tego obecnie nie wiemy – podkreślił w rozmowie z PAP dr Kaźmierczak.

Dyrektor Instytutu Archeologii UMK, prof. Wojciech Chudziak, powiedział PAP, że obecnie nie ma już wątpliwości, że wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie związany z Górą św. Wawrzyńca, stanowiący szczególny punkt w lokalnym krajobrazie, to nic innego niż miejsce, gdzie przez kilkaset lat funkcjonowało historyczne Chełmno przedlokacyjne.

– Już w okresie plemiennym, przedpaństwowym, był to zapewne główny ośrodek społeczno-kulturowy i religijny w zachodniej części międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy. Od czasów pierwszych Piastów było to centrum polityczne i gospodarcze ziemi chełmińskiej podporządkowanej już władzy książęcej, a od 1025 roku królewskiej. Od czasów Bolesława Chrobrego było duże zainteresowanie Piastów tą ziemią stanowiącą „pomost” w kierunku Pomorza Wschodniego i Prus, a Kałdus, czyli Chełmno, zajmowało tu rolę pierwszoplanową – ocenił prof. Chudziak.

Pierwsze badania w Kałdusie miały miejsce w XIX wieku, prawie 150 lat temu. Potem wielokrotnie archeolodzy wracali w to miejsce. Najstarsze badania prowadzili jeszcze badacze niemieccy z muzeum w Gdańsku. Wiele odbywających się przez lata prac miało charakter amatorski, a nawet rabunkowy. W ostatnich dwóch dekadach przez ten teren przewinęło się wielu nielegalnych poszukiwaczy skarbów. UMK pierwszy raz badał ten teren pod koniec lat 60. i na początku lat 70. XX wieku. W 1996 roku pojawił się w tym miejscu zespół profesora Wojciecha Chudziaka.

– Kałdus to pozostałość wczesnośredniowiecznego, historycznego Chełmna. Ma niesamowite rozmiary, bo to wieloczłonowy zespół osadniczy obejmujący w sumie ponad 15 ha powierzchni. Jego centralnym elementem jest Góra św. Wawrzyńca, najwyższy punkt terenowy i przylegające do niego od północy trójczłonowe grodzisko, które ma ponad 3 hektary powierzchni i jest największe na ziemi chełmińskiej, a od południa rozległa osada podgrodowa oraz duże cmentarzysko, największe w tym regionie, gdyż odkryto tutaj ponad 1400 grobów – wskazał dyrektor Instytutu Archeologii UMK.

Do 2023 roku rozpoznanie archeologiczne koncentrowało się na osadzie podgrodowej. Przez lata przebadane zostały też cmentarzyska. Obecne wykopy założone zostały na terenie grodziska.

– Stratygrafia kulturowa stanowiąca zapis historii tego miejsca przypomina trochę wielowarstwowy tort imieninowy, którego najniższe warstwy sięgają 5-6 metrów poniżej współczesnego poziomu gruntu. Najstarsza warstwa pochodzi z neolitu, młodszej epoki kamienia. Późniejsze nawarstwienia, które tu powstawały, związane są z wczesną epoką żelaza, kulturą łużycką, kulturą pomorską, z działalnością człowieka we wczesnym, a nawet w późnym średniowieczu. Nasze badania prowadzimy głównie pod kątem wczesnego średniowiecza. Przedmioty zabytkowe tu występujące pokazują wysoki stopień rozwoju cywilizacyjnego lokalnego społeczeństwa. Od XI wieku miejsce to zamieszkane było przez chrześcijan. Domyślamy się, że tutaj pojawiła się pierwsza gmina chrześcijańska. Najstarsze groby na ziemi chełmińskiej typowe dla eschatologii chrześcijańskiej pochodzą właśnie spod góry św. Wawrzyńca – wyjaśnił prof. Chudziak.

Góra św. Wawrzyńca jest kopcem, wzniesieniem, które było miejscem orientacyjnym. Dokument lokacyjny Chełmna mówi o terenie powyżej i poniżej góry. To tutaj odkryto kamienny kościół z XI wieku, wcześniej to miejsce kultu pogańskiego. Archeolodzy odkryli tu przez lata wiele przedmiotów unikatowych, pochodzących z różnych części Europy: importy skandynawskie, bałtyjskie czy ruskie.

– Myślę, że każdy z władców piastowskich mógł przebywać pod Górą św. Wawrzyńca, wtedy tak jeszcze nienazwaną. Było to miejsce leżące przy szlaku prowadzącym w kierunku Bałtyku. Mamy nieskrywaną satysfakcję, analizując monety odkrywane w Kałdusie. Aktualnie kolekcja ta liczy ponad 400 monet. Od dirhamów arabskich bitych w IX i X wieku, monety zachodnioeuropejskie, niemieckie, czeskie, węgierskie, angielskie i duńskie; przez monety polskie: odkryty w grobie denar Bolesława Chrobrego, czy monety Władysława Hermana, Bolesława Krzywoustego, Władysława II, Bolesława Kędzierzawego czy Konrada Mazowieckiego. Mamy cały przegląd władców piastowskich, emitentów srebrnego pieniądza monetarnego – wymienił prof. Chudziak.

Doświadczony archeolog wskazał, że w jego ocenie pod Górą św. Wawrzyńca mógł gościć biskup praski Wojciech, patron polskiego kościoła, bo był to bowiem największy ośrodek na rubieżach państwa Piastów leżący na drodze w kierunku Prus.

– Istnieją przesłanki wskazujące na to, że to ośrodek ten znajdował się po drodze ostatniej podróży jego życia. Hipotezę taką sformułował niedawno profesor Leszek Słupecki, myślę, że jest to całkiem prawdopodobne – powiedział archeolog. – Góra św. Wawrzyńca działa na wyobraźnię, wiele osób przyznaje, że odczuwalne jest tu genius loci (duch miejsca - PAP). Najsłabiej rozpoznane zostało dotąd grodzisko, dlatego też w tym roku założyliśmy tam dwa wykopy. Z badań geomagnetycznych wyszło bowiem, że można wyróżnić dodatkowy człon w przestrzeni użytkowej grodu. Każdy z członów pełnił zupełnie inne funkcje społeczne – dodał.

Dr Kaźmierczak wskazał, że samo grodzisko zawsze będzie zaskakiwać. – Na tym stanowisku jest wszystko, czyli ślady człowieka sprzed kilku tysięcy lat, jak i pozostałości młodsze z czasów historycznych. Jak to się mówi w archeologii, jest to pod wieloma względami „terra incognita”, czyli nieznany ląd. Mamy tutaj setki tysięcy ceramiki naczyniowej z samego wczesnego średniowiecza, jak duża populacja musiała tu mieszkać – wyjaśnił.

– To był jeden z najbardziej wysuniętych na północ reliktów państwa piastowskiego. Znalezione tutaj relikty kamiennej bazyliki o tym świadczą, bo takich kościołów nie budowało się w miejscach „nieważnych” – podsumował dr Kaźmierczak.

Tomasz Więcławski (PAP)

twi/ wj/