Polio (poliomyelitis), zwane też chorobą Heinego-Medina czy nagminnym porażeniem dziecięcym, to wirusowa choroba zakaźna, która może mieć ciężki przebieg i prowadzić do porażeń mięśni, zaburzeń połykania i innych objawów neurologicznych.

Polio przenosi się drogą pokarmową – to typowa choroba brudnych rąk. Przed XIX wiekiem do zakażeń dochodziło we wczesnym dzieciństwie i zwykle przebiegały one bezobjawowo. Jeśli nawet jakieś dziecko ciężko zachorowało i zmarło, łatwo było przypisać to innym chorobom, zbierającym znacznie obfitsze żniwo. Jednak powszechny wzrost poziomu higieny w XIX wieku sprawił, że do zakażenia dochodziło w znacznej późniejszym wieku, gdy ryzyko uszkodzenia układu nerwowego przez wirusa było większe. Osoby przechodzące infekcję bezobjawowo bezwiednie przyczyniały się do rozprzestrzeniania wirusa. Jak to ujął Wayne Biddle w „Słowniku zarazków” – „Można powiedzieć, że poliomyelitis było niebezpiecznym efektem ubocznym dobrobytu”.

Wiele osób z powodu porażenia mięśni oddechowych musiało korzystać z „żelaznych płuc” - wczesnej wersji respiratora. Najbardziej znaną ofiara choroby stał się jednak Franklin Delano Roosevelt, późniejszy prezydent USA, który zachorował wieku 39 lat i praktycznie nie mógł samodzielnie chodzić . Dzięki rozgłosowi, jaki towarzyszył jego przypadkowi udało się stworzyć w USA Narodową Fundację Paraliżu Dziecięcego, której udało się zebrać 250 mln dolarów na rozpoczęcie badań nad polio i opracowanie szczepionki.

Największe sukcesy w pracach nad szczepionką osiągnęli urodzony w Białymstoku Albert Sabin, Jonas Salk (potomek emigrantów z ziem polskich) oraz urodzony w Warszawie prof. Hilary Koprowski.

Po wprowadzeniu masowych szczepień liczba zachorowań spektakularnie się zmniejszyła (w roku 1958 w Polsce zachorowało na polio ponad 6 tysięcy dzieci, zaś cztery lata później - tylko trzydzieścioro). Wkrótce WHO zainicjowało program globalnej eradykacji polio za pomocą powszechnych szczepień.

Wciąż jednak pozostają ogniska polio w krajach niespokojnych politycznie, gdzie trudno prowadzić szczepienia, na całym świecie są też osoby odmawiające szczepienia z powodów światopoglądowych. Dlatego tak ważne jest, aby szczepić dzieci zgodnie z programem szczepień - nigdy nie wiadomo, czy choroba nie powróci do krajów, w których od dawna jej nie było.

Nietypowo wysoka w ostatnich miesiącach liczba wykrytych przypadków obecności wirusa polio w kilku krajach europejskich podkreśliła znaczenie utrzymania Europy wolnej od polio - podkreślają w artykule redakcyjnym na łamach pisma Eurosurveillance dyrektor Europejskiego Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) Pamela Rendi Wagner i dyrektor regionalny Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) na Europę dr Hans Kluge.

„Przyszłość bez polio pozostaje naszym celem, ale nie jest to wcale pewne”, ostrzegają Rendi-Wagner i Kluge. „Każdy kraj musi zachować czujność, aby wykrywać obecność wirusów polio za pomocą czułych systemów nadzoru, być przygotowanym do szybkiego działania w przypadku wykrycia jakiegokolwiek krążenia wirusa i zobowiązanym do utrzymywania wysokiego poziomu wyszczepienia w każdej społeczności każdego roku, aż do osiągnięcia globalnej eradykacji polio” — wskazali Kluge i Rendi-Wagner.

Potwierdza to ścieżkę wytyczoną w Europejskiej Agendzie Szczepień 2030, strategii eradykacji polio GPEI i Globalnym Planie Działań Nadzoru nad Polio.

Wiadomo jednak, że dopóki wirus będzie krążył na całym świecie, będzie nadal importowany do Europy. Patogenny wirus polio był wykrywany w co najmniej jednym kraju w Europie każdego roku od 2015 do 2022 roku. Co bardziej niepokojące, wirus polio typu 2 pochodzący ze szczepionki został wykryty w 2024 roku w systemach ściekowych 14 miast w 5 krajach, mianowicie w Hiszpanii, Polsce, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Finlandii.

Wirusy te są powiązane z linią, która została po raz pierwszy wykryta w Nigerii w 2020 roku i która dotarła do 21 innych krajów w Afryce, powodując ogniska choroby w 15 z nich. Analiza sekwencjonowania genetycznego wskazuje, że przed wykryciem w Europie wirus krążył przez rok gdzie indziej.

Nie ma dowodów na to, że doszło do powszechnego rozprzestrzeniania się wirusa w Europie z powodu tych importów. Mogą one jednak prowadzić i faktycznie prowadzą do ognisk zakażenia, jeśli osoby niezaszczepione zostaną narażone na wirusa, co ostatnio zaobserwowano w Tadżykistanie, na Ukrainie, w Izraelu i Wielkiej Brytanii.

Dlatego Rendi-Wagner i Kluge podkreślają potrzebę utrzymania wysokiego krajowego zasięgu szczepień wśród wszystkich populacji. Pięć krajów, w których wykryto wirusa polio w 2024 r., utrzymało wysoki poziom szczepień, ale zgłosiły one również dysproporcje w niektórych społecznościach, które w rezultacie pozostają podatne na zakażenie.

ECDC szacuje, że 2,4 miliona dzieci w UE i Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) mogło nie otrzymać serii szczepień wymaganych do ochrony w latach 2012–2021, a dodatkowe 600 000 dzieci mogło nie otrzymać szczepień w latach 2022–2023.

ECDC opublikowało szybką ocenę ryzyka, zalecając pilne podjęcie priorytetowych działań w celu zapobiegania i ograniczania możliwej transmisji wirusów polio. WHO Europe opublikowało również wytyczne, które mają pomóc krajom w identyfikowaniu, rozwiązywaniu i śledzeniu dysproporcji w poziomach szczepień.

„Europa nadal jest zobowiązana do dołożenia swojej cegiełki w kontekście wszystkich nieustannych globalnych wysiłków w tym kierunku i ma pełną zdolność do skutecznego zrobienia tego” — podkreślili Kluge i Rendi-Wagner.

Paweł Wernicki (PAP)

pmw/ agt/