“W przeszłości widok obracającego się wrzeciona i stukot krosna stanowiły dla większości ludzi elementy życia codziennego. Wytwarzanie tekstyliów miało miejsce niemal w każdym domu i silnie wrosło w codzienność ze względu na wysoką czasochłonność i znaczące nakłady pracy. Same tekstylia towarzyszą ludziom od kołyski po grób, ponieważ zaraz po narodzinach zostajemy owinięci tkaniną i jesteśmy grzebani w ubraniu lub przynajmniej w całunie” - mówi Nauce w Polsce dr hab. Agata Ulanowska, prof. UW, z Katedry Archeologii Egejskiej i Włókiennictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Finansowany przez Unię Europejską oraz stowarzyszenie COST międzynarodowy projekt "EuroWeb. Europe through Textiles. Network for an integrated and interdisciplinary Humanities" zakłada uwypuklenie roli produkcji włókienniczej jako jednej z najważniejszych gałęzi gospodarek, od epoki kamienia po współczesność. W jego ramach od 2020 r. naukowcy z 31 krajów Unii Europejskiej oraz Izraela współtworzą ogólnoeuropejską, multidyscyplinarną sieć badawczą. Projekt prowadzony jest na Wydziale Archeologii UW i kierowany przez prof. Agatę Ulanowską.

W ramach tej współpracy przedstawiciele nauk humanistycznych, społecznych i przyrodniczych łączą siły z rzemieślnikami i projektantami, aby wypełniać luki w dotychczasowej wiedzy na temat włókiennictwa oraz prowadzić interdyscyplinarne badania.

“Chcemy pokazać, że tekstylia są istotnym elementem naszego dziedzictwa kulturowego i ważnym tematem badawczym, choć znajdującym się ciągle na marginesie głównego nurtu różnych dziedzin humanistyki. Ta marginalizacja wynika z tego, że z jednej strony włókiennictwo ma bardzo skomplikowany łańcuch operacyjny, przez co nie jest łatwe w poznaniu, a z drugiej, że wytwarzaniem tekstyliów zajmowały się głównie kobiety, co wpłynęło na postrzeganie włókiennictwa jako działalności pobocznej i pomniejszenie ekonomicznego znaczenia tekstyliów” - zaznacza ekspertka.

Zauważa też, że najczęstszą pozostałością po dawnym włókiennictwie są narzędzia wykonane z materiałów nieorganicznych, takie jak przęśliki i ciężarki tkackie. Od niedawna wiadomo, że parametry funkcjonalne tych narzędzi, takie jak waga i forma geometryczna pozwalają na odtworzenie różnorodności tekstyliów wytwarzanych z ich użyciem.

“Pozostałości samych tekstyliów są nieliczne i zwykle nieatrakcyjne wizualnie – wyroby z materiałów organicznych mają mniejsze szanse na przetrwanie i często znajdowane są w stanie szczątkowym. Ich badania wymagają specjalistycznej wiedzy, a opis zaawansowanych analiz tzw. tekstyliów archeologicznych może być hermetyczny dla szerszej publiczności. Dlatego dzieje i znaczenie włókiennictwa chcemy przedstawić w możliwie szeroki sposób, z wykorzystaniem potencjału wszystkich dostępnych źródeł” - opisuje prof. Ulanowska.

NIĆ ŻYCIA, WĄTEK ROZMOWY

Jednym z problemów podejmowanych przez EuroWeb jest analiza historycznych i współczesnych odniesień do tekstyliów i włókiennictwa w językach europejskich, ze szczególnym uwzględnieniem języków krajów uczestniczących w projekcie. Zajmuje się tym jedna z grup roboczych, a opracowywany przez nią wielojęzyczny leksykon będzie udostępniony online.

“W wielu krajach mówi się na przykład o dziedziczeniu po kądzieli; o nici życia, która się zrywa, albo można ją przeciąć; mówimy o wątku rozmowy. Takich symbolicznych odniesień do włókiennictwa jest bardzo dużo w każdym z języków, co potwierdza formatywną rolę tego wytwórstwa” - zauważa badaczka UW.

Inna grupa badawcza skupia się na roli ubiorów w budowaniu tożsamości indywidualnych i społecznych, związanych z płcią (np. surowce, stroje, akcesoria, kolory właściwe dla płci), wiekiem (np. społeczne normy dla ubiorów dzieci, osób wkraczających w dorosłość, ludzi starszych) i statusem (np. identyfikacja funkcji społecznej związanej ze sprawowaniem władzy, funkcji kapłańskich, itp.).

Kolejna analizuje narzędzia i rozwój technologii włókienniczych, wykorzystując, m.in. archeologię eksperymentalną oraz wiedzę wynikającą z obserwacji rzemiosła tradycyjnego. Jeszcze inna bada znaczenie włókiennictwa w dawnych gospodarkach, jego wpływ na ekonomię, wykorzystanie środowiska (np. intensyfikacja hodowli owiec czy uprawy roślin włóknistych); odtwarza dawne szlaki handlowe i rolę tekstyliów jako przedmiotu handlu i wymiany.

“Chcielibyśmy podkreślić znaczenie specjalistycznych umiejętności i wiedzy niezbędnych w produkcji włókienniczej. Staramy się pokazać, że było to rzemiosło, które wymagało starannego, długofalowego planowania, praktycznych umiejętności matematycznych, w tym myślenia przestrzennego oraz złożonej organizacji. Planowanie nowego ubioru zaczynało się od zastanowienia, na jakim obszarze posadzimy len, albo z ilu owiec możemy wykorzystać wełnę na produkcję domową. Na co dzień o tych kwestiach nie myślimy – a chociaż włókiennictwo także dzisiaj stanowi istotny element europejskich gospodarek, to sama produkcja włókiennicza przeniosła się w dużej mierze do Chin, Indii, Turcji” - opisuje badaczka.

ATLAS TEKSTYLIÓW

Efektem prac badaczy jest też multimedialna publikacja poświęcona europejskiemu dziedzictwu włókienniczemu EuroWeb Digital Atlas. Obecnie - jak zaznaczają autorzy - to największa baza danych dotycząca dawnych tekstyliów.

“Nanosimy na mapę i linię czasu informacje o dziedzictwie tekstylnym, które obejmują znaleziska archeologiczne tekstyliów, tekstylia historyczne i etnograficzne, narzędzia włókiennicze, dawne miejsca produkcji oraz pozostałości po certyfikowaniu tekstyliów poprzez znakowanie ołowiowymi plombami. Atlas chcemy rozwijać nawet po zakończeniu projektu. Nie ma on limitu czasowego, więc można w nim zamieszczać też informacje o tkaninach nowożytnych” - tłumaczy prof. Ulanowska.

Efektem prac są liczne konferencje i warsztaty naukowe, praktyczne i teoretyczne kursy, granty konferencyjne i krótkie pobyty studyjne oraz programy mentoringowe. Specyfika akcji COST zakłada zwiększenie udziału w europejskich projektach badaczy z tych krajów, które dotąd miały niewielkie sukcesy w zdobywaniu grantów unijnych. Projekt wiąże się też ze wsparciem osób rozpoczynających karierę naukową oraz stworzeniem platformy umożliwiającej szeroką współpracę badaczy z różnych dyscyplin i środowisk pozaakademickich.

“W Polsce liczba osób zajmujących się dawnym włókiennictwem sytuuje nas w czołówce Europy. Ale na przykład w Albanii jest tylko dwóch konserwatorów, którzy badają tekstylia wykopaliskowe. Nie mają więc możliwości ani szerszych konsultacji, ani wymiany doświadczeń. Poprzez akcję EuroWeb tworzymy hub wiedzy, żeby tacy badacze wiedzieli, do kogo się zwrócić i gdzie szukać pomocy poprzez sieć kontaktów” - podsumowuje rozmówczyni Nauki w Polsce.

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec

ekr/ bar/