Wcześniej rodzinna wieś przyszłego Bohatera Związku Radzieckiego znana była tylko z bitwy pod Kłuszynem (1610), w której polskie wojska dowodzone przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały kilkakrotnie liczniejsze siły - wojska rosyjskie kniazia Dymitra Szujskiego i posiłkowy korpus szwedzki. Dzięki temu zwycięstwu udało się później zdobyć Moskwę.

Ojciec Jurija, Aleksiej Iwanowicz, był stolarzem; matka - Anna Timofijewna Gagarin - dojarką w kołchozie. Wkrótce po urodzeniu Jurija rodzice przeprowadzili się do pobliskiego Gżacka (które to miasto po latach przemianowano na "Gagarin").

Choć miał bardzo dobre oceny z matematyki i fizyki, w roku 1949, w wieku 15 lat, Jurij Gagarin porzucił szkołę średnią na rzecz zawodówki przy fabryce maszyn rolniczych w Lubiercach. Zdobył zawód odlewnika – formierza. Pragnąc kształcić się dalej, w roku 1951 zaczął naukę w Szkole Technicznej w Saratowie nad Wołgą.

Pomimo niewysokiego wzrostu (157 centymetrów) Gagarin był zapalonym sportowcem i uprawiał między innymi koszykówkę - zdobył w tej dyscyplinie uprawnienia sędziego. Jednak najbardziej pociągało go latanie i skoki spadochronowe. W 1955 ukończył kurs pilotażu w saratowskim aeroklubie. Szkołę skończył z najwyższą oceną i zaczął edukację w Wojskowej Szkole Lotniczej w Orenburgu. W październiku 1957 roku ożenił się z Walentiną Goriaczewą, z którą miał dwie córki - Lenę i Galę.

W 1959 r. Gagarin ukończył szkołę lotniczą z oceną celującą i awansował na stopień porucznika. W marcu 1960 jako jeden z dwudziestu pilotów rozpoczął w Gwiezdnym Miasteczku pod Moskwą przygotowania do lotu w kosmos. Wybrani do tajnej misji kosmicznej musieli mieć od 25 do 30 lat, nie więcej niż 170 cm wzrostu, ważyć najwyżej 72 kilogramy. I przede wszystkim należeć do partii.

Szkolenie przebiegało pod presją czasu – trzeba było wyprzedzić Amerykanów. Ostra selekcja zmniejszyła grupę wybranych pilotów do sześciu. Obok Gagarina, najlepsze wyniki osiągnął Gierman Titow. Jednak Komisja Państwowa wolała Gagarina, głównie ze względu na słuszne pochodzenie społeczne. Ojciec robotnik, matka kołchoźnica - jak na socrealistycznym pomniku autorstwa Wiery Muchiny. Tymczasem Titow pochodził z rodziny nauczycielskiej.

Historyczny lot w kosmos na statku Wostok 1 miał miejsce 12 kwietnia 1961. Wystartował z kosmodromu Bajkonur o godz. 6:07 czasu uniwersalnego i dokonał niepełnego okrążenia Ziemi po orbicie satelitarnej. Trwało to 1 godzinę i 48 minut. W czasie lotu pierwszy kosmonauta śpiewał patriotyczną pieśń Szostakowicza "Ojczyzna słyszy, Ojczyzna wie (Gdzie jej syn leci w niebo)".

Ponieważ przygotowania do pierwszego załogowego lotu kosmicznego utajniono, był on całkowitym zaskoczeniem dla światowej opinii publicznej. O godz. 07:00 Radio Moskwa podało pierwszą wiadomość o locie Gagarina. Pomyślne lądowanie (dzięki katapultowaniu się) miało miejsce o godzinie 07:55. Był to najbardziej znaczący sukces radzieckiego programu kosmicznego, ogromne osiągnięcie techniczne, organizacyjne i propagandowe. Zdaniem ekspertów wpłynął na nasze postrzeganie świata i zmienił wręcz ludzką mentalność. Samego kosmonautę niektórzy porównywali do świeckiego Chrystusa; na przykład w 54 rocznicę lotu w mieście Perm miejscowy artysta namalował na ścianie budynku ukrzyżowanego Gagarina. Choć wizerunek usunięto, a autora ukarano grzywną, rzecz stała się głośna. Gagarin pojawiał się nawet na cerkiewnych malowidłach.

To, że lot się uda, nie było oczywiste. Pod presją czasu konstruktor pojazdu kosmicznego Siergiej Korolow musiał zrezygnować m.in. z systemu ratunkowego, działającego w czasie start, oraz z systemu miękkiego lądowania - co zmuszało kosmonautę do opuszczenia kapsuły i lądowania na spadochronie. Nie było też zapasowego systemu hamowania na orbicie, co mogło uniemożliwić powrót na Ziemię, zanim skończą się zapasy powietrza, żywności i wody.

Mimo problemów technicznych Gagarin szczęśliwie wylądował w okolicy miasta Engels w obwodzie saratowskim. Już w czasie lotu orbitalnego został awansowany do stopnia majora, a wkrótce po wylądowaniu sam Nikita Chruszczow odznaczył go Orderem Lenina.

Obdarzony wielkim urokiem osobistym Gagarin, Bohater Związku Radzieckiego, Lotnik Kosmonauta ZSRR, stał się postacią sztandarową, żywym dowodem triumfu komunizmu na Ziemi i w kosmosie. Odwiedził wiele krajów Wschodu i Zachodu, Polskę - na zaproszenie rządu oraz PZPR w dniach 20-22 lipca 1961. Był w Warszawie, Katowicach i Zielonej Górze.

Jego zdjęcia z Chruszczowem, egipskim Sfinksem, Fidelem Castro, premierem Wielkiej Brytanii Haroldem Macmillanem czy sławną aktorką Giną Lollobrigidą obiegały świat. Wśród licznych odznaczeń otrzymał m.in. brazylijski Krzyż Wielki Orderu Zasługi dla Lotnictwa, egipską Wielką Wstęgę Orderu Nilu, liberyjski Order Gwiazdy Afryki, NRD-owski Order Karola Marksa czy polski Order Krzyża Grunwaldu I klasy.

W 1962 r. Gagarina awansowano na stopień podpułkownika, a półtora roku później – na pułkownika. W grudniu 1963 mianowano go zastępcą dyrektora ośrodka szkolenia kosmonautów. Radzieckie władze chciały, by pierwszy człowiek w kosmosie stał się także pierwszym człowiekiem na Księżycu.

Nadal się kształcił. Od września 1961 do marca 1968 studiował na Akademii Technicznej Lotnictwa im. N.J. Żukowskiego w Moskwie. Na ostatnim roku obronił pracę dyplomową dotyczącą samolotu kosmicznego ze skrzydłami, nadającego się do wielokrotnego użycia.

27 marca 1968 Gagarin oraz jego instruktor lotniczy Władimir Sieriogin zginęli w katastrofie lotniczej. Samolot treningowy MiG-15 UTI rozbił się 21 km od miasta Kirżacz w Rosji.

Pozostałości ciał lotników poddano kremacji i 30 marca zostały uroczyście pochowane w murze Kremla.

Przyczyny katastrofy przez wiele lat pozostawały niewyjaśnione. Według ustaleń śledztwa (nadal niezakończonego) doszło do złamania wielu przepisów dotyczących bezpieczeństwa lotu. Nie działał np. radar wieży kontrolnej i samolot Gagarina nie powinien w ogóle startować.

Za najbardziej prawdopodobną uchodzi wersja ujawniona przez Aleksieja Leonowa w roku 2013. Jak twierdził Leonow, pilot samolotu Su-15 podczas lotu testowego wbrew procedurze zszedł z wysokości 10 tys. metrów na niższy pułap. Z powodu zachmurzenia nie zauważył MiG-a z Gagarinem i Sierioginem i przeleciał zbyt blisko niego – w odległości 10-15 metrów. Samolot pilotowany przez Gagarina zaczął się obracać wokół własnej osi, wpadł w korkociąg przy prędkości 750 km na godzinę i uderzył w ziemię.

Oprócz dawnego miasta Gżatsk, imię Jurija Gagarina noszą krater Gagarin na Księżycu, planetoida, złoty medal FAI (Międzynarodowej Federacji Lotniczej), statek naukowo-badawczy Kosmonauta Jurij Gagarin oraz puchar hokejowy (albowiem kibicował hokeistom). Na cześć Gagarina nazywano ulice (jest taka w Warszawie), parki, kluby, szkoły i place – np. plac w Moskwie z 40-metrowym pomnikiem pierwszego kosmonauty.

W latach 60 XX wieku urodzonym w ZSRR chłopcom szczególnie często nadawano imię Jurij.

Źródła: Wikipedia, Włodzimierz Kalicki "Zdarzyło się" (Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, AGORA), Jamie Doran, Piers Bizony "Gwiezdny bohater. Prawda i legenda o Juriju Gagarinie" (Warszawa: Prószyński i S-ka SA) (PAP)

Paweł Wernicki

pmw/ zan/