W tym roku przypada stulecie wybuchu I wojny światowej. Do tej rocznicy - obchodzonej z dużą pompą na Zachodzie Europy - nawiązuje wydana w Polsce popularna synteza tego okresu pióra renomowanego krakowskiego historyka, prof. Andrzeja Chwalby. Bogato ilustrowana książka, licząca ponad 600 stron, jest znakomitym przykładem udanej popularyzacji historii.

Warto podkreślić, że autor napisał książkę do czytania, a nie – suchą encyklopedię, do której zagląda się tylko wtedy, gdy trzeba sprawdzić jakąś datę czy wydarzenie. „Samobójstwo Europy” wyróżnia się wyrazistym i jednocześnie emocjonującym stylem, który dodaje opowieści dodatkowej dramaturgii.

„Francuski piosenkarz Georges Brassens śpiewał: Ale ja, panie pułkowniku, to wolę tę wojnę tysiąc dziewięćset czternastego” – tak zaczyna się książka Chwalby. Ten swobodny styl charakteryzuje całą książkę, na której kartach raz po raz anegdoty przeplatają się z poważną narracją.

Na uwagę zasługuje to, że autor łączy umiejętnie opis wydarzeń politycznych – od zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda po narodziny nowej, powojennej Europy – czy dzieje zmagań militarnych w Europie, Afryce i Dalekim Wschodzie - z historią dziejącą się z dala od frontów. Bardzo obszerny rozdział poświęcony jest więc „wojnie cywili”, takim zwłaszcza zagadnieniom, jak codzienne życie mieszkańców, wojenna gospodarka, los kobiet, zdrowie i choroby. Wśród tych ostatnich były szalejące wówczas epidemie grypy, tyfusu czy gruźlicy, związane z mobilnością żołnierzy i migracją ludności.

Chwalba przypomina – niemal zapomniany dzisiaj fakt - że ówczesna epidemia grypy hiszpanki, która pojawiła się w 1918 roku „okazała się największym zabójcą tego czasu, nieraz większym niż wojna”. „Takiej pandemii od czasów +czarnej śmierci+, czyli dżumy, w Europie XIV wieku, cywilizacja ludzka nie doświadczyła. Nie znaleziono też na nią lekarstwa” – pisze autor. I nie pomogły też – jak dodaje – najrozmaitsze stosowane wówczas środki zaradcze, jak maski gazowe czy alkohol w dużych ilościach – podawany nawet dzieciom.

W przypadku innych chorób wysiłki lekarzy przyniosły sukces – gdyż to właśnie podczas konfliktu 1914-18 – wynaleziono szczepionki przeciw czerwonce i durowi brzusznemu.

Sam tytuł książki „Samobójstwo Europy” nawiązuje do tezy – wyrażanej już w trakcie I wojny - że długi, bratobójczy konflikt spowoduje wyniszczenie całego Starego Kontynentu. Z perspektywy czasu wydarzenia lat 1914-18 można widzieć właśnie jako początek zmierzchu hegemonii politycznej Europy – zrujnowanej przez Wielką Wojnę - na rzecz USA.

Osobne kontrowersje wywołuje – i to do dzisiaj – pytanie: czy globalnego konfliktu można było uniknąć?

Chwalba raczej wątpi, że można było wówczas uratować pokój. Zwraca uwagę, że do wojny prowadziło wiele czynników: rosnące z roku na rok napięcie polityczne między głównymi europejskimi mocarstwami, ich walka o wpływy na arenie światowej, zwłaszcza o pozaeuropejskie kolonie, ogromny wyścig zbrojeń wszystkich właściwie państw. Zbrojnemu konfliktowi sprzyjał też ówczesny klimat kulturowy, gdyż – jak pisze autor – na początku XX stulecia „twórcom i intelektualistom udało się wmówić milionom ludzi, że prowadzą życie nijakie, prozaiczne, życie konsumpcyjnej nudy” i że to właśnie wojna przyniesie im duchowe zbawienie.

Andrzej Chwalba (ur.1949) jest historykiem, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie kieruje Zakładem Antropologii Historycznej, znawcą historii XIX i XX wieku, relacji polsko-rosyjskich i dziejów Krakowa. Autor wielu prac, m.in. „Historii Polski 1795-1918”. „Kraków w latach 1939-45”, „Historia powszechna, wiek XIX”.

PAP - Nauka w Polsce

szl/ agt/