Wikingowie - żeglarze-kupcy i rozbójnicy ze Skandynawii, działający w Północnej i Zachodniej Europie w latach 750-1300 n.e., pokonujący tysiące kilometrów otwartego morza, znani byli ze swoich umiejętności nawigacyjnych. Ich sagi twierdzą że poza nawigacją według położenia Słońca i gwiazd oraz "odczytywaniem" kierunku lotu ptaków i wędrówek wielorybów, posługiwali się oni jako pomocą "solarsteinn" czyli kamieniem słonecznym. Według sag, nawigator łodzi brał taki kamień, ustawiał w kierunku nieba i obracając nim mógł ustalić położenie niewidzialnego słońca.

W 1967 roku archeolog duński Thorkild Ramskou zasugerował, że kamieniem takim może być powszechna w Skandynawii przezroczysta forma kalcytu, zwana szpatem islandzkim. Szpat islandzki to chemicznie czysta, wielokrystaliczna odmiana kalcytu, występująca zwykle w postaci dużych, prostopadłościennych kryształów.

Ich największe, znane z historii złoże, znajdowało się na Islandii, rejonie Eskifjordhur, niedaleko Helgustadir (nad fiordem Eske). Według znalezisk archeologicznych m.in. ze Szwecji i Norwegii, kryształy te w Średniowieczu stanowiły ważny przedmiot handlu w całej Północnej i Zachodniej Europie, a ich pojedyncze egzemplarze znaleziono nawet na Sycylii.

W kryształach kalcytu takich jak szpat, odkryto zjawisko podwójnego załamania światła oraz jego polaryzację. Przepuszczając przez kryształ szpatu wiązkę światła, obserwuje się jej rozdwojenie. Obydwa promienie wychodzące z kryształu są spolaryzowane w płaszczyznach wzajemnie do siebie prostopadłych. Kalcyt pozwala na przechodzenie światła spolaryzowanego tylko w jednym kierunku, i może stawać się jaśniejszy lub ciemniejszy, w zależności od tego jak jest skierowany.

Jak stwierdzili obecnie Gabor Horvath z Eoetvoes University w Budapeszcie na Węgrzech oraz Susanne Akesson z Lund Universitet w Szwecji w pracy opublikowanej w Philosophical Transactions of the Royal Society B, polaryzacja światła na północnych szerokościach geograficznych podczas zachmurzenia lub zamglenia jest taka sama jak w pogodny dzień. Akesson przeprowadziła doświadczenia ze szpatem islandzkim w pochmurny deszczowy dzień w Szwecji, i stwierdziła, że w zależności od orientacji względem niewidocznego Słońca, kamień przybierał różne zabarwienia.

Obecnie naukowcy kontynuują badania z kryształami szpatu w różnych warunkach pogodowych. Jak stwierdzają Horvath i Akesson, odpowiednie ustawienie kryształu szpatu i znajomość jego barwy zależności od ustawienia względem niewidocznego Słońca mogło pomóc nawigatorowi Wikingów w ustaleniu jego pozycji. MMEJ

PAP - Nauka w Polsce

tot/bsz