"Dla Rzeczypospolitej był to chyba najkorzystniejsza konstelacja międzynarodowa od wielu dziesięcioleci. Katarzyna II blokowała narastające na polskim dworze i w części środowisk szlacheckich dążenia reformatorskie. Równocześnie jednak Rosja była zaangażowana politycznie i militarnie w dwa konflikty. W sierpniu 1787 roku Turcja wypowiedziała Rosji wojnę, z drugiej zaś strony została zaatakowana przez Szwecję. W tej sytuacji wyraziła zgodę na zwołanie Sejmu pod węzłem konfederacji. Chodziło o zawarcie sojuszu polsko-rosyjskiego i pozyskanie wojska potrzebnego do prowadzenia wojen" - mówi dr Konrad Bobiatyński z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Na przełomie roku 1790 i 1791 wojna na froncie naddunajskim dobiegała końca. Reformatorzy zdawali sobie sprawę, że są to ostatnie chwile do przeprowadzenia reform ustrojowych. 29 marca 1790 roku Polska zawarła przymierze z Prusami. Nie przyniosło ono jednak Polsce spodziewanych efektów. Rosji dało zaś pretekst do wycofania się z obiecanego Rzeczypospolitej sojuszu.

Do autorów Konstytucji zaliczyć trzeba króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja.

Ustawa Rządowa została uchwalona w niezwykłym, przyspieszonym trybie dla zaskoczenia chwilowo nieobecnych w Warszawie przeciwników politycznych.

"Jeżeli chodzi o otoczkę proceduralną i same wydarzenia 3 maja to można tu mówić o swoistym zamachu stanu. Konstytucję uchwalono pod nieobecność mniej więcej 2/3 posłów, bezpośrednio po Świętach Wielkanocnych. W tym czasie posłowie nie zdążyli jeszcze dojechać do Warszawy. Można powiedzieć, że została uchwalona z zaskoczenia. Duża część opozycyjnie nastawionych posłów w ogóle nie zdawała sobie sprawy z tego, co ma się wydarzyć tego dnia" - mówi dr Bobiatyński.

Król obstawił wojskiem Zamek Królewski i Plac Zamkowy. Jak podkreśla dr Bobiatyński, w wyniku inteligentnie poprowadzonej agitacji na ulice Warszawy wyległy tłumy mieszczan.

Konstytucja została przyjęta bez formalnego głosowania, przez aklamację. Obradujący posłowie, wspólnie z królem udali się do kolegiaty św. Jana. Konstytucja została ponownie zaprzysiężona. Jednak, jak podkreśla historyk, w polskim parlamentaryzmie, kiedy Sejm obradował pod węzłem konfederacji można było uchwalać ustawy, nawet wtedy, gdy nie było wymaganej większości posłów. Nie chcąc, aby zakwestionowano prawny tryb uchwalenia konstytucji, 5 maja odbyło się posiedzenie Sejmu. Deputacja Konstytucyjna podpisała Ustawę Rządową.

Ustawa zasadnicza składała się ze wstępu i jedenastu rozdziałów - "Religia panująca", "Szlachta ziemianie", "Miasta i mieszczanie", "Chłopi włościanie", "Rząd czyli oznaczenie władz publicznych", "Sejm czyli władza prawodawcza", "Król - władza wykonawcza", "Władza sądownicza", "Regencja", "Edukacja dzieci królewskich", i "Siła Zbrojna Narodowa".

Konstytucja przekształcała Rzeczpospolitą w monarchię konstytucyjną z dziedzicznym tronem. Zerwano więc z elekcyjnością - jednym z elementów "złotej wolności szlacheckiej". Spotkało się to się z niechęcią sporej części szlachty i magnaterii. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego na tronie polskim miał zasiąść elektor saski Fryderyk August z dynastii Wettynów. Po wygaśnięciu tej dynastii nowa zostałaby wybrana przez specjalny sejm elekcyjny.

"Przyjęta konstytucja wprowadzała trójpodział władzy. Rozgraniczono sferę władzy wykonawczej, wykonawczej i sądowniczej. Konstytucja wprowadzała szereg instytucji, które historii ustroju nigdy wcześniej w Rzeczypospolitej nie funkcjonowały, chociażby najwyższy organ władzy wykonawczej - Straż Praw" - mówi dr Bobiatyński.

Władzę wykonawczą miał sprawować król i Straż Praw. Składała się ona z prymasa i 5 ministrów: policji, wojny, skarbu, edukacji i spraw zagranicznych. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król jako przewodniczący Straży Praw miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów. W razie wojny był naczelnym dowódcą. Władzę ustawodawczą miał sprawować Sejm i Senat. Władzę sądowniczą miały sprawować wolne i niezawisłe sądy. Zniesiono konfederacje i liberum veto. Decyzje miały być podejmowane większością głosów.

"Była to na pewno konstytucja, która diametralnie zmieniała ustrój Rzeczypospolitej. Ale z drugiej strony nie była to konstytucja szczególnie postępowa jeżeli chodzi o sprawy społeczne. Nie znosiła społeczeństwa stanowego" - ocenia historyk.

Ustawa zreformowała pozycję mieszczan, jednak tylko w przypadku tzw. miast królewskich. Bogatsi przedstawiciele mieszczaństwa mieli ułatwioną drogę do otrzymywania szlachectwa. Konstytucja znosiła odrębność między Koroną i Litwą. Wprowadzała jednolity rząd, skarb i wojsko. Liczebność armii miała wzrosnąć do 100 tysięcy. Ze względu na brak środków obniżono ją jednak do 65 tys. żołnierzy.

Religią panującą konstytucja ustanawiała katolicyzm. Podkreślano jednak równouprawnienie innych religii.

Po uchwaleniu konstytucji jej zwolennicy utworzyli nowoczesne ugrupowanie polityczne pod nazwą Zgromadzenia Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja. Jego celem było wspieranie dalszej działalności ustawodawczej dla wzmocnienia państwa.

Przeciwnicy Konstytucji 3 maja szukali pomocy w Rosji. 19 maja 1792 roku w granice Rzeczypospolitej wkroczyła blisko 100-tysięczna armia rosyjska. Rozpoczęła się wojna w obronie Konstytucji 3 maja. Ostatecznie król Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej. Wkrótce nastąpił drugi rozbiór Polski.

Do rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja nawiązywano w kolejnych latach. W pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji uroczysty pochód prowadzony przez Stanisława Augusta Poniatowskiego przeszedł z kościoła Św. Krzyża w kierunku Alej Ujazdowskich. Prymas Michał Jerzy Poniatowski poświęcił wówczas kamień pod budowę świątyni Opatrzności. Ruiny fundamentów znajdują się w Ogrodzie Botanicznym.

3 maja 1823 roku wileńska młodzież gimnazjalna uczciła święto Konstytucji umieszczeniem pamiątkowej tablicy w szkole. O Konstytucji pamiętano w czasie Powstania Listopadowego i po klęsce Powstania Styczniowego. Dużą manifestację zorganizowali warszawscy studenci w setną rocznicę Konstytucji - w maju 1891 roku. 3 maja 1916 roku w pochodzie zorganizowanym w Warszawie uczestniczyło dwieście pięćdziesiąt tysięcy osób

W 1923 roku w dniu Święta 3 Maja odsłonięty został pomnik ks. Józefa Poniatowskiego. Święto obchodzono również po 1939 roku, pod okupacją niemiecką i sowiecką. 3 maja 1940 roku na Malcie podniesiona została banderę na niszczycielu Polskiej Marynarki Wojennej ORP "Garland".

W Polsce Ludowej ostatni raz rocznicę Konstytucji 3 maja obchodzono w 1946 roku. Tego dnia, w Krakowie odbyła się duża manifestacja. W wyniku akcji sił bezpieczeństwa kilka osób było zabitych, a wiele odniosło rany. Również 3 maja 1952 roku w Monachium rozpoczęła nadawanie Rozgłośnia Polska Radia Wolna Europa.

Z kolei 3 maja 1957 roku Prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński zapowiedział na Jasnej Górze Wielką Nowennę przed obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski. Obchody Tysiąclecia Chrztu Polski rozpoczęły się 3 maja 1966 roku uroczystą mszą świętą odprawioną na Jasnej Górze.

Tradycje Konstytucji 3 maja wypisane były od 1980 roku na sztandarach "Solidarności". Mimo stanu wojennego, co roku 3 maja odbywały się manifestacje patriotyczne, brutalnie tłumione przez ZOMO. Zmiany ustrojowe w Polsce sprawiły, że 6 kwietnia 1990 roku rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja powróciła do kalendarza świąt państwowych. ESZ

PAP - Nauka w Polsce

agt/ kap/