"Caly dzi,n´ dudro, a z tego nic dobre nie wyjn´dzie. Ruhojze sie, hlopce, koloowiec, nie dudroj sie" - tak mawiają górale z okolic Zakopanego. "Dudrać" znaczy w gwarze podhalańskiej guzdrać się lub partaczyć. Te i inne słowa z tej gwary będzie można znaleźć w nowym słowniku, opracowanym przez naukowców z Instytutu Języka Polskiego PAN. To jedna z nowych publikacji przygotowanych przez instytut. Ukaże się pod koniec marca.

"Od początku swego istnienia instytut powołany został do prowadzenia wielkich językoznawczych studiów nad polszczyzną o charakterze podstawowym, do realizacji dzieł szczególnie ważnych dla polskiej kultury. Efektem wieloletniej pracy poszczególnych zespołów IJP PAN są wielotomowe słowniki języka polskiego, atlasy językowe oraz liczne monografie" - tłumaczy zastępca dyrektora instytutu ds. nauki prof. Barbara Czopek-Kopciuch.

Wśród tych słowników znaleźć można takie, które przypominają słowa już nieistniejące lub takie, które kiedyś miały zupełnie inne znaczenie.

Naukowy "Słownik staropolski" i popularnonaukowy "Mały słownik zaginionej polszczyzny" powiedzą nam np., że komornik nie był kiedyś urzędnikiem egzekwującym długi (jak mówimy dziś), ani (jak pisał Władysław Reymont w "Chłopach") chłopem bez ziemi i własnego domu. "Komornik był kiedyś pracownikiem +komory+, takiego urzędu skarbowego na dworze królewskim" - opowiada prof. Czopek-Kopciuch. Znikła też nazwa jednej z danin, płaconej wasalnemu panu - narzaz. Dziś to słowo znają przeważnie niektórzy miłośnicy gry w srabble. Niekiedy nieużywane już słowa oznaczające zawody lub funkcje ludzi przetrwały tylko w nazwach miejscowości. Tak jest z łagiewnikiem. Tak dawniej nazywano wytwórcę małych beczek - łagwi, wyrabianych z drewna, skóry, kruszcu, miedzi lub gliny. Innym takim zapomnianym zawodem jest szczytnik, który trudnił się wytwarzaniem szczytów, czyli tarcz.

Niekiedy słowa, które zmieniły swoje znaczenie z biegiem lat, stały się wulgaryzmami. Przykładem jest "kutas", który pierwotnie oznaczał zwisającą ozdobę czapki, a później każdy zwisający element garderoby, wystroju wnętrz itp. Swoje dzisiejsze znaczenie zyskał dopiero niedawno. Podobnie ze słowem "dziewka". Dziś w nieco zmienionej formie jest ono nieeleganckim określeniem na prostytutkę. Dawniej znaczyło "córka", później "dziewczyna". Odwrotny proces też miał miejsce. Używane dziś powszechnie słowo "kobieta" miało w staropolszczyźnie wydźwięk bardzo negatywny. "Nie można tego słowa nazwać wulgaryzmem, ale było obraźliwe i miało pejoratywny wydźwięk w kontekście obyczajowym" - podkreśla prof. Czopek-Kopciuch.

Zmianom uległy też nazwy miejscowości i miejsc geograficznych, np. rzek czy jezior. Z myślą o skatalogowaniu nazw wszystkich polskich wód powstaje słownik nazw wodnych Polski, który zostanie wydany w wersji elektronicznej. "To słownik nazw wszystkich polskich rzek, ich dopływów, jezior, stawów, mokradeł i innych akwenów. Podajemy w nim współczesną nazwę, wielkość rzeki czy zbiornika wodnego i pierwsze oraz najważniejsze wzmianki o nim w piśmiennictwie" - wyjaśnia językoznawca.

Z tego słownika można się będzie np. dowiedzieć, że o rzece Vistula (Wisła) pisali już starożytni Rzymianie w swoich pracach poświęconych geografii.

Z kolei "Mały słownik nazw polskich miast, państw Europy ich stolic i mieszkańców", który ma ukazać się w połowie 2010 roku, zawiera m.in. informacje jak nazywają się osoby mieszkające w stolicy jakiegoś europejskiego państwa, a jak mówi się na obywatela danego kraju. Nie zawsze robimy to poprawnie. Bywa np., że Polacy błędnie używają nazwy Belgijczyk, być może przez podobieństwo do formy żeńskiej - Belgijka. Ten słownik pomoże rozeznać się w zawiłościach takich jak to, że krakowiak nie musi być krakowianinem, a sanmaryńczyk nie zawsze jest Sanmaryńczykiem lub, że Watykańczycy są nimi tylko chwilowo, ale brukselką można być przez całe życie.

Chodzi m.in. o to, że niekiedy nazwa państwa brzmi tak samo, jak nazwa jego stolicy. W rozróżnieniu o kim mowa - obywatelu państwa, czy mieszkańcu miasta, pomaga pisownia. Nazwy mieszkańców miast pisze się małą literą, np. brukselczyk i brukselka (mieszkańcy Brukseli), sofijczyk i sofijka (mieszkańcy Sofii), paryżanin i paryżanka (mieszkańcy Paryża). Zatem "Sanmaryńczyk", pisany z wielkiej litery to obywatel państwa San Marino, zaś "sanmaryńczyk" to mieszkaniec miasta o tej samej nazwie. Podobnie jest z Monakijczykami i Watykańczykami (przy czym obywatelstwo państwa Watykan można uzyskać tylko czasowo).

W słowniku można znaleźć też nazwy polskich miast i informacje o tym jak nazywają się ich mieszkańcy. "Np. krakowianin jest mieszkańcem Krakowa, a krakowiak to mieszkaniec regionu krakowskiego. Poza tym słowo +krakowiak+ ma wydźwięk pejoratywny. Inaczej jest z warszawiakiem i warszawianinem. Obie te formy są dopuszczalne jako nazwa mieszkańca Warszawy" - tłumaczyła prof. Czopek-Kopciuch.

Instytut opracował też wiele słowników nazw polskich miejscowości oraz nazwisk Polaków z ich etymologią i odmianą.

"Nie zapominamy o rodakach poza granicami Polski, wynikiem prac związanych z tym zagadnieniem są np. publikacje: +Język polski na Ukrainie w końcu XX wieku+, +Słownictwo gwarowe przesiedleńców z Ukrainy - słownik porównawczy kilku wsi w Tarnopolskiem+ czy objaśniające nazwiska Polaków mieszkających w Niemczech - +Nazwiska polskie w Zagłębiu Ruhry+" - podkreśliła.

PAP - Nauka w Polsce, Urszula Rybicka

agt/ kap/