47 proc. Polaków uważa, że aby zarobić więcej pieniędzy, trzeba zachowywać się nieuczciwie – wynika z Europejskiego Sondażu Społecznego przeprowadzonego w 2004 r. Akceptacja dla dochodzenia do pieniędzy w nieuczciwy sposób była w Polsce i Grecji największa z 17 badanych krajów europejskich. 40 proc. z nas sądzi, iż nie jesteśmy narodem uczciwym – wynika z danych CBOS-u z 2001 r. Jednocześnie Polacy są uważani za naród katolicki. Z czego wynika ten paradoks?

„Postępując nieuczciwie, większość Polaków nie ma wrażenia, że łamie Dekalog, bo uważa to za nieuczciwość usprawiedliwioną. Polak sądzi, że jeśli postąpi uczciwie, nie tylko niczego nie osiągnie, ale na dodatek inni go oszukają – mówi psycholog społeczny prof. dr hab. Janusz Czapiński z Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

"W Polsce mamy taki rodzaj społecznego przyzwolenia – chcesz, łam sobie prawo, ja ci tu nie będę przeszkadzał" – dodaje prof. Czapiński. Polakom nie przeszkadza, gdy inni popełniają jakieś przestępstwa, np. płacą podatki mniejsze niż powinni, dają łapówki, jeżdżą na gapę, nie płacą za czynsz czy prąd, nieuczciwie korzystają ze świadczeń zdrowotnych.

W zależności od tego, o które zachowania chodzi, od 40 do 60 proc. Polaków toleruje takie postępowanie – wskazują wyniki raportu Diagnoza Społeczna 2005. W badaniach uczestniczyła reprezentatywna grupa 8 tys. 888 Polaków, którzy ukończyli 16 lat. Badania zostały przeprowadzone pod kierownictwem prof. Czapińskiego przez Radę Monitoringu Społecznego oraz Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Warszawie. 

Polacy są narodem katolickim, w życiu kierują się naukami Jana Pawła II. „Jako katolicy deklarują, że uczciwość to cecha, którą warto się w życiu kierować. Dlaczego więc Polacy nie są uczciwi? Uznajemy, że powinniśmy być uczciwi wobec najbliższych, żony, dzieci, kuzynów. Powinniśmy być lojalni wobec przyjaciół, ale tu przebiega już granica, poza którą ta zasada przestaje obowiązywać" - mówi prof. Czapiński.

"Kiedy okradamy budżet państwa, nie płacąc należnych podatków, to nie mamy z tego powodu poczucia winy, bo okradamy ludzi, z którymi nie czujemy się związani. Normy postępowania uczciwego obowiązują tylko we wspólnocie. Jesteśmy uczciwi tylko w ramach jakiejś wspólnoty, a w Polsce jest naród i rodzina, ale nie ma społeczeństwa” – tłumaczy.

Okradamy innych również dlatego, że nie mamy zaufania do ludzi i do instytucji państwowych. Pod względem zaufania do innych Polacy są wśród wszystkich 25 państw Unii Europejskiej na ostatnim miejscu - wynika z Europejskiego Sondażu Społecznego przeprowadzonego w 2002 r.

„Nie mamy zaufania do innych, w związku z tym czujemy się zwolnieni z respektowania normy uczciwości, ponieważ inni mogą nas oszukać. Postępując nieuczciwie, większość Polaków nie ma wrażenia, że łamie Dekalog, bo to jest usprawiedliwiona nieuczciwość" - podkreśla profesor.  
 
Jak doszło do wykształcenia się takiej specyficznej mentalności? „Zawsze mieliśmy jakichś obcych władców albo jakichś rządców i traktowaliśmy ich jak wrogów. A ponieważ ich tak traktowaliśmy, to i państwo było dla nas wrogie. W związku z tym, nie czuliśmy się winni, że to państwo próbujemy oszukać. Oszustwo państwa nie jest grzechem” – tłumaczy prof. Czapiński.

Poza tym Polacy są przekonani, że otaczają ich osoby o wrogich intencjach, że wśród znajomych mogą być jacyś agenci. „Przez cały okres PRL-u Polacy byli przeświadczeni, że prawdę można mówić tylko w gronie najbliższych, w rodzinie. Nie należy tego robić w miejscu pracy, w kolejce, bo można za to zastać ukaranym. Taka atmosfera podejrzliwości trwająca  przynajmniej od czasów zaborów utrwalała w świadomości Polaków postawę nieufności” – mówi prof. Czapiński.

PAP - Nauka w Polsce, Eliza Kokoszycka