Cmentarzysko Czerwony Majak stanowi część kompleksu archeologicznego położonego na prawym brzegu Dniepru, w obwodzie chersońskim. Przypisuje się je kulturze późnoscytyjskiej, która rozwijała się na tym obszarze od II w. p.n.e. do połowy III wieku n.e.

Przedstawiciele tej kultury stosowali obrządek szkieletowy, a swoich bliskich chowali w grobach jamowych, niszowych i katakumbowych. Bardzo charakterystyczne dla obrzędowości kultury późnoscytyjskiej były groby zbiorowe. W początkowej fazie rozwoju społeczność ta mogła chować w jednym grobie od kilku do nawet kilkunastu zmarłych, układając ich ciała jedno na drugim i oddzielając je warstwami ziemi. Na jednym z cmentarzysk położonych na Półwyspie Krymskim odkryto grób późnoscytyjski, zawierający szczątki co najmniej 125 osób.

Cmentarzysko odkryto i po raz pierwszy przebadano w 1975 roku. Od tego czasu naukowcy z różnych instytucji prowadzili tam badania, odkrywając łącznie 177 grobów. W trzech z nich, zespół naukowców z Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie, kierowany przez prof. Oleksandra Symonenko odkrył grudki intensywnie czerwonego pigmentu.

Analizy tej nieokreślonej substancji pochodzącej z jednego z grobów przeprowadzone z udziałem badaczy z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, opisano w publikacji na łamach Antiquity.

Przeprowadzone analizy jednoznacznie potwierdziły, że barwna substancja to cynober, czyli siarczek rtęci o charakterystycznej, intensywnej czerwonej barwie. Ponieważ zawiera rtęć, która może się z niego uwalniać jest on substancją toksyczną. Jak dotąd jest to pierwszy udokumentowany przypadek wykorzystania cynobru przez tę kulturę, potwierdzony badaniami archeometrycznymi.

- Pigmenty o różnych odcieniach czerwieni odkrywane są w grobach przypisywanych kulturze późnoscytyjskiej, jednak rzadko poddaje się je analizom archeometrycznym z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu. My mieliśmy dużo szczęścia, że udało się stworzyć międzynarodowy zespół, który dysponował odpowiednimi próbkami do analiz, właściwym sprzętem oraz niezbędną wiedzą – podkreśla dr Beata Polit z UMCS.

W badanej komorze grobowej pochowano dwie kobiety. Jedna z nich zmarła w wieku 18–20 lat. Drugi ze szkieletów, należał do osoby w wieku 35–45 lat. W pobliżu czaszki i górnej części klatki piersiowej tego szkieletu znaleziono trzy grudki czerwonego pigmentu. Na podstawie fragmentów naczynia, kolczyków z brązu i paciorków zespół badaczy datuje grób na okres od I wieku do pierwszej połowy II wieku n.e.

Jak opisała dr Polit, kobiety złożono w grobie w krótkim odstępie czasu. Ciało pochowanej jako pierwszej przesunięto od wejścia w stronę ściany komory grobowej. Znalezione przy niej grudki cynobru były nieduże. Ich umiejscowienie w okolicy czaszki i żeber jest bardzo częste, co sugeruje, że czerwony pigment pełnił w obrzędowości pogrzebowej określoną funkcję.

Obecnie nie można z całkowitą pewnością określić roli cynobru i innych czerwonych pigmentów znajdowanych w grobach późnoscytyjskich, jednak naukowcy przypuszczają, że ich złożenie do grobu jest celowe. W kontekście pogrzebowym pigmenty zawierające siarczki mogły pełnić funkcję oczyszczającą i bakteriobójczą.

- W celu pochowania kolejnego zmarłego należało otworzyć grób, a w komorze grobowej niewątpliwie znajdowały się różne, nieraz bardzo szkodliwe mikroby. Towarzyszył temu silny, nieprzyjemny zapach. Niewykluczone, że w kontekście grobów, do których zmarły był dokładany pigment mógł być wykorzystany między innymi do neutralizacji bakterii lub spowolnienia rozkładu ciała. To oczywiście tylko jedna z hipotez - opisała archeolożka.

Z drugiej strony niewielka liczba grudek w niektórych grobach może wskazywać na ich symboliczną funkcję ochronną. Pigmenty znajdowane czasem w pojemnikach lub muszlach mogły służyć jako kosmetyki lub składniki farb.

- Ówcześni ludzie na pewno zdawali sobie sprawę, czy to intuicyjnie, czy z doświadczenia, że pewne minerały, rośliny lub inne substancje mogą być szkodliwe dla organizmu, jednak jak sądzę nie posiadali naukowej wiedzy na temat stopnia ich toksyczności - zaznacza badaczka.

Nauka w Polsce, Ewelina Krajczyńska-Wujec

ekr/ agt/