"W mojej ocenie wyniki naszych badań są przełomowe, ponieważ po raz pierwszy za pomocą nowatorskich metod zweryfikowaliśmy hipotezy o pochodzeniu pierwszych mieszkańców Mazowsza. Największą niespodzianką było wykazanie poprzez analizy genetyczne, że nie mamy tu haplogrup skandynawskich, ale mieszkankę trzech innych: słowiańskiej, bałtyjskiej i azjatyckiej" – powiedział PAP kierownik prac prof. dr hab. Andrzej Buko z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

Punktem wyjścia badań była próba rozwiązania tajemnicy mazowieckich grobów w obudowach kamiennych, które do dziś są w wielu miejscach wpisane w krajobraz regionu.

"W kępach drzew wśród pól uprawnych można znaleźć olbrzymie głazy, które wystają z ziemi w układzie prostokątnym. W zachodniej części Mazowsza tworzą one konstrukcje w układach rzędowych przypominające mauzolea. We wschodniej części – na Podlasiu – częściej występują grobowce w mniejszych obudowach kamiennych, przylegające do siebie" – opowiadał badacz, który specjalizuje się w czasach początków państwa polskiego.

Pytania o powstanie tych grobowców, ich chronologię, ale także o to, kim są ludzie w nich pochowani nurtowały archeologów od blisko 150 lat. Odpowiedzi przyniosły wyniki badań przeprowadzonych przez kierowany przez prof. Andrzeja Buko wielodyscyplinarny zespół badaczy z kilku placówek badawczych, w ramach projektu Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, finansowanego z Narodowego Centrum Nauki.

Prof. Buko zaproponował nowatorskie, jak powiedział, podejście badawcze, które polegało na tym, że ten sam materiał badawczy (te same szkielety z grobowców, zmagazynowane w muzeach od lat) zostały przebadane przez 5 zespołów pod kątem: antropologii, diety, chronologii, pochodzenia, genetyki i archeologii.

"Pierwszy zespół zajmował się badaniami antropologicznymi, analizując m.in., jak długo ci ludzie żyli, na co chorowali, jaka była ich kondycja zdrowotna. Drugi zespół badał ich dietę oraz to, jak ich standardy żywieniowe wpływały na ich kondycję zdrowotną. Trzecia grupa zajmowała się chronologią i badała, którzy osobnicy pochodzą z tego regionu, a którzy byli tam obcy. Kolejny zespół zajął się badaniami genetycznymi, sprawdzając przynależność analizowanych szczątków ludzkich do różnych haplogrup. Na to wszystko nałożyliśmy nasze analizy archeologiczne i wyniki dotychczasowych, licznych badań" – wskazał prof. Buko.

Haplogrupa w genetyce to grupa podobnych ze względu na wspólne pochodzenie haplotypów, czyli serii alleli genów położonych w specyficznym miejscu na chromosomie. Badanie występowania haplogrup pozwala na śledzenie migracji populacji.

Wymienione przez prof. Buko analizy były prowadzone w podziale na populację z zachodniej i wschodniej części Mazowsza, czyli obecnego Podlasia.

Badania przeprowadzono metodami analiz paleogenetycznych (aDNA), stabilnych izotopów strontu (dla określanie pochodzenia), izotopów węgla, siarki i azotu (dieta) oraz datowania szkieletów metodą radiowęglową (AMS).

Największą dla zespołu badawczego niespodzianką było to, że wśród pierwszych mieszkańców Mazowsza nie występują haplogrupy skandynawskie, ale trzy inne grupy: słowiańska (czyli jak w innych regionach Polski), ale też bałtyjska (ludy bałtyjskie) i azjatycka (ta ostatnia ze wskazaniem na Awarów, zasiedlających we wczesnym średniowieczu m.in. kotlinę karpacką, skąd zapewne migrowali dalej).

Z kolei, jeśli chodzi o rozróżnienie na zachodnie i wschodnie Mazowsze, badania antropologiczne wykazały, że pod względem zdrowotnym kondycja mieszkańców zachodniej części regionu była zdecydowanie lepsza niż tych ze wschodniej części.

"Drugą podstawową różnicą było to, że ci z zachodniego Mazowsza byli bardziej mobilni niż ci na Podlasiu, którzy prowadzili bardziej osiadły tryb życia. Widać to wyraźnie w większej różnorodności wśród tej pierwszej grupy, potwierdzonej wynikami badań izotopowych i genetycznych" – opisał archeolog.

Trzecią kwestią, którą ustalili badacze, jest chronologia powstawania grobowców – inna niż dotąd przypuszczano. "Do tej pory uważano, że te grobowce pojawiły się dopiero od połowy XI wieku. To by jednak wskazywało na to, że z jakichś względów Piastowie mieli omijać Mazowsze w czasie swojej ekspansji zaraz po uformowaniu się państwa polskiego w 966 roku. Byłoby to tym bardziej zastanawiające, że przez Mazowsze przechodził ważny szlak handlowy tzw. wiślano-bużański, między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Teraz jednak zagadka się rozwiązała, ponieważ okazało się, że te grobowce są starsze niż uważano. Te największe nieco przypominające mauzolea, pochodzą prawdopodobnie jeszcze z końca X wieku, czyli z czasów tej wielkiej ekspansji piastowskiej z Wielkopolski do regionów. Te z Podlasia są nieco młodsze, co by wskazywało na kierunek przesuwania się tych praktyk pogrzebowych" – tłumaczył badacz.

Dodał, że takie grobowce w obudowach kamiennych są charakterystycznym znakiem wczesnego chrześcijaństwa w wielu regionach północno-zachodniej Europy. "Występują m.in. na Wyspach Brytyjskich (Szkocja), w Szwecji i Norwegii. Potem spotykamy nieco mniejsze na Pomorzu i w Wielkopolsce, a potem i na Mazowszu, gdzie jest ich zastanawiająca koncentracja. Mniejsze grobowce znane są też z tradycji północnych sąsiadów Mazowsza, zatem ludów bałtyjskach" – wymienił.

Jego zdaniem grobowce na Mazowszu początkowo stawiali prawdopodobnie przybysze - pierwsi chrześcijanie, którzy swoje cmentarze lokowali w charakterystycznych topograficznie punktach, ale z dala od ówczesnych ośrodków osadniczych.

"Z naszych badań wynika, że pierwsze grobowce na Mazowszu powstały pod koniec X wieku. Wiemy więc, że tę bardzo odległą tradycję możemy powiązać nie tylko z ekspansją państwa polskiego, migracjami ludzi, ale też zapewne z ekspansją wczesnego chrześcijaństwa. I wszystko wskazuje na to, że te elementy obyczajowości pogrzebowej przesuwały się z Mazowsza dalej, na wschód. Tego typu grobowce są bowiem znakiem charakterystycznym dla zwyczajów pogrzebowych Cerkwi prawosławnej, ale z czasów między XII a XIV wiekiem. Warto dodać, że wcześniejszej koncepcje wskazywały, że zwyczaj ten przyszedł do nas ze wschodu, tymczasem nasze datowania zdają się wskazywać, że było odwrotnie" – wskazał prof. Buko.

Dodał, że na Podlasiu zwyczaj pochówku w grobowcach w obudowie kamiennej miejscami przetrwał nawet do końca XVI wieku.

Agnieszka Kliks-Pudlik(PAP)

Nauka w Polsce

akp/ agt/