W styczniu 2025 r. opublikowano wyniki badań, które rozpoczęły się w 2022 r., dotyczących 26 przedmiotów znajdujących się w zbiorach Muzeum Częstochowskiego. Emerytowany profesor paryskiej Sorbony, prof. Albert Jambon oraz dr Karol Dzięgielewski z Uniwersytetu Jagiellońskiego stwierdzili, że w muzealnych zbiorach znalazły się kolejne trzy przedmioty wykonane z żelaza meteorytowego.

Oznacza to, że do dwóch przedmiotów zidentyfikowanych już w latach 60. przez Jerzego Zimnego dołączyły trzy kolejne. Łącznie w zbiorach muzeum znajduje się więc pięć takich artefaktów: trzy bransolety i nagolennik z cmentarzyska w Częstochowie-Rakowie oraz szpila z nekropolii w Częstochowie-Mirowie.

"To wyjątkowe znalezisko poszerza naszą wiedzę o tym, jak dawni ludzie wykorzystywali surowiec pozaziemskiego pochodzenia. Przeprowadzone badania wykazały, że meteoryty mogły być traktowane przez ówczesnych rzemieślników nie tylko jako cenne znaleziska o szczególnej wartości symbolicznej, ale również jako surowiec wykorzystywany do produkcji codziennych przedmiotów" – wyjaśniła PAP Magdalena Wieczorek-Szmal z Działu Archeologii Muzeum Częstochowskiego.

Według badaczy wszystkie obiekty mogły zostać wykonane z ataksytu – rzadkiego meteorytu żelaznego, charakteryzującego się wysoką zawartością niklu, część z nich być może z domieszką ziemskiego żelaza. Najbardziej prawdopodobne jest, że żelazo meteorytowe pochodziło z przypadkowego, lokalnego upadku meteorytu we wczesnej epoce żelaza (około VIII–VI w. p.n.e.), a następnie wykorzystano je w taki sam sposób, jak importowany w tym czasie z południa surowiec żelazny.

"Te odkrycia są bardzo istotne, ponieważ w Polsce jest tylko sześć potwierdzonych artefaktów wykonanych z meteorytowego żelaza z tego okresu, z czego pięć znajduje się w Częstochowie. To naprawdę unikatowe przedmioty, które pozwalają na nowo spojrzeć na wczesną epokę żelaza" – podkreśliła Wieczorek-Szmal.

Badania przeprowadzone przez polsko-francuski zespół miały na celu dokładną analizę składu chemicznego przedmiotów. W badaniach przeprowadzonych na obiektach zastosowano przenośną fluorescencyjną spektrometrię rentgenowską (p-XRF) oraz mikroskopię skaningową z dyspersją energii (SEM/EDS), które pozwoliły na określenie składu chemicznego i struktury metalurgicznej analizowanych artefaktów. Techniki te pozwoliły na precyzyjne określenie składu materiału. Dzięki tym badaniom naukowcy potwierdzili, że przedmioty rzeczywiście zostały wykonane z meteorytowego żelaza.

"Co ważne, analizy te były nieinwazyjne i bezpieczne dla zabytków. To niezwykle istotne, ponieważ badania przeprowadzane w latach 60. wymagały pobrania próbki materiału" – zaznaczyła archeolożka.

Badacze sugerują, że meteoryty mogły być traktowane przez dawnych rzemieślników jako surowiec o szczególnych właściwościach, ale niekoniecznie o szczególnym statusie symbolicznym.

"Nie możemy na pewno stwierdzić, czy ludność kultury łużyckiej zamieszkująca tereny dzisiejszej Częstochowy zdawała sobie sprawę z wyjątkowości tych przedmiotów, gdyż artefakty te nie różnią się w żaden sposób od innych wykonanych z +surowca ziemskiego+. Badacze sugerują jednak, że wytwórcy mieli pełną świadomość obróbki niezwykłego materiału" – powiedziała PAP Wieczorek-Szmal.

"Zidentyfikowane przedmioty pochodzą z grobów kultury łużyckiej, datowanych na okres VIII–VI wiek p.n.e., przypadający na wczesna epokę żelaza. Zostały odkryte w grobach ciałopalnych oraz szkieletowych, zarówno kobiecych, jak i męskich, co sugeruje, że nie były one związane z konkretnym rytuałem czy rolą społeczną" – dodała ekspertka.

Znaleziska te są dostępne dla zwiedzających w Muzeum Częstochowskim. Część z nich znajduje się w Rezerwacie Archeologicznym w Częstochowie-Rakowie, gdzie można zobaczyć fragment cmentarzyska in situ, na którym odkryto te przedmioty, natomiast jedna z bransolet jest eksponowana na wystawie historycznej w Ratuszu na placu Biegańskiego w Częstochowie.

"To niezwykła okazja, aby zobaczyć te wyjątkowe przedmioty w kontekście ich odkrycia na nekropolii użytkowanej przez ludzi sprzed tysięcy lat" – zachęciła archeolożka.

Odkrycie to stanowi istotny element w badaniach nad pochodzeniem żelaza i jego wczesnym wykorzystaniem. "Dzięki tym odkryciom zyskujemy nowe informacje na temat pochodzenia wyrobów żelaznych na terenie ziem polskich we wczesnej epoce żelaza. Warto zaznaczyć, że żelazo było wówczas niezwykle cenionym surowcem, sprowadzanym z innych rejonów Europy" – podsumowała specjalistka.

Julia Szymańska (PAP)

Nauka w Polsce

jms/ bar/