Poznańscy archeolodzy kodują pradzieje

„Seshat. Global History Databank” jest innowacyjną bazą danych historycznych i archeologicznych, która docelowo ma zebrać najważniejsze zagadnienia o charakterze kulturowym, gospodarczym, społecznym, rytualnym z całego świata, począwszy od okresu neolitu aż do XIX wieku. Przedsięwzięcie, które rozpoczęło się 3 lata temu, wpisuje się w coraz bardziej popularny nurt humanistyki cyfrowej.

„Baza została zaprojektowana pod kątem historyków i antropologów kultury. Dlatego jej zaproponowana struktura, w tym możliwość kodowania szeregu zmiennych, w dużym zakresie nie była odpowiednia dla społeczności przedpiśmiennych. Z tego względu inicjatorzy projektu zaprosili nas do włączenia się w przedsięwzięcie. Naszym zadaniem było zmodyfikowanie istniejącej bazy danych w sposób umożliwiający gromadzenie danych pozyskiwanych w praktyce archeologicznej” – wyjaśnia prof. Arkadiusz Marciniak z Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu.

Baza została skonstruowana według specjalnego wzoru, który pozwala na gromadzenie szeregu danych o różnych jednostkach terytorialno-kulturowych tzw. polities w porównywalny sposób, a jego formuła była wypracowywana przez lata. Do tej pory w bazie zebrano informacje dotyczące około 400 polities. Poznańscy archeolodzy w pierwszej kolejności podjęli się „zakodowania” danych dotyczących społeczności neolitycznych na obszarze rozciągającym się od Lewantu i Mezopotamię poprzez Anatolię, Bałkany aż po Europę Środkową. Mają nadzieję, że w ten sposób uzyskają miarodajne odpowiedzi na pytania odnoszące się do szeregu zjawisk zachodzących w tym okresie. W szczególności „Seshat” ma być szczególnie pomocnym narzędziem przy badaniu procesów długiego trwania, zwłaszcza przekształceń społeczno-gospodarczych.

„W trakcie wprowadzana danych do >>Seshat<< pojawiły się problemy techniczne i metodyczne – począwszy od tego, w jaki sposób informacje zbierać, zapisywać i jak nimi zarządzać. Mówimy tutaj o wielkich ilościach danych idących w gigabajty” – opowiada prof. Marciniak.

Początkowo dane zapisywane były w formule Wiki – w sposób linearny, nie posiadały zaawansowanej struktury, nie było możliwe wykorzystanie aparatu statystycznego. „Baza w takiej formie nie spełniała naszych oczekiwań. Jej możliwości praktycznego wykorzystania były bardzo ograniczone. Z pomocą przyszedł nam nowy projekt >>Aligned<<, realizowany w ramach programu Horyzont 2020. To wsparcie grona informatyków i inżynierów baz danych przyczyniło się do wypracowania znacznie bardziej efektywnej formuły >>Seshat<<” – mówi prof. Marciniak, który nie kryje zadowolenia, że projekt archeologiczny jest jednym z pierwszych realizowanych na Uniwersytecie im. A. Mickiewicza ze środków Horyzont 2020.

„Seshat” jest jednym z przypadków, który jest w ramach tego programu testowany. Projekt „Aligned” odwołuje się do zaawansowanej platformy internetu semantycznego, czyli takiego, który pozwala w systematyczny sposób korzystać z ogromu danych dostępnych w globalnej sieci i gromadzić je w przejrzysty i ustrukturyzowany sposób, kontrolując jednocześnie ich jakość. Program ten polega na zastosowaniu do gromadzenia, zarządzania i interpretacji rozwiązań internetu semantycznego, w którym informacje są zapisane w sposób zrozumiały dla maszyn, co staje się możliwe dzięki przekształceniu ich do formatu RDF, który umożliwia z kolei zautomatyzowane zarządzanie tymi danymi.

Projekt „Aligned” tworzą specjaliści z zakresu IT, przygotowujący niezbędne oprogramowanie, kolejni – inżynierowie odpowiedzialni za obsługę dużej ilości danych oraz trzecia grupa, na którą składają się osoby dostarczające informacje. W przypadku archeologicznej części projektu „Seshat” ta ostatnia z wymienionych grup działa pod kierunkiem prof. Arkadiusza Marciniaka. Zespół w Instytucie Prahistorii UAM tworzą doktorantki: Marta Bartkowiak i Patrycja Filipowicz.

„Struktura przygotowanej przez nas bazy danych zostanie zmapowana na postać ontologii dziedzinowych, dotyczących okresu neolitu. To umożliwi analizę pod względem strukturalnym, relacje między poszczególnymi elementami i ich kwantyfikacji” – dodaje prof. Marciniak.

Ontologie rozumiane są tutaj jako zbiór pojęć dla danego systemu, który może być „czytany” przez maszyny i dalej przetwarzany.

Dotychczas bazę uzupełniano ręcznie, co było bardzo czasochłonne i skomplikowane. Nowa wersja bazy udoskonalonej dzięki specjalistom z „Aligned” ma ułatwić proces gromadzenia informacji i zapewnianie ich odpowiedniej jakości. Docelowo „Seshat” ma w automatyczny sposób pozyskiwać istotne informacje wprost z internetu.

„W archeologii różne koncepcje konstruowane są sposób arbitralny, testowane ad hoc. Zazwyczaj pojawiające się hipotezy były weryfikowane przez pojedyncze przypadki. A te często były dowolnie wybrane. W przypadku >>Seshat<< mamy do czynienie z nową jakością, jeśli nie rewolucją – możliwa będzie holistyczna analiza ilościowa” – przekonuje archeolog.

„Seshat” jest wieloletnim projektem, w którego powstanie i rozwój zaangażowali się liczni naukowcy z wielu ośrodków na świecie m.in. Uniwersytetu w Oksfordzie, Trinity College w Dublinie, Uniwersytetu w Yale. Są wśród nich historycy, etnolodzy, ekonomiści, ewolucjoniści, socjolodzy. Inicjatorem i pomysłodawcą bazy jest prof. Peter Turchin, naukowiec związany z Wydziałem Ekologii, Biologii Ewolucyjnej, Antropologii i Matematyki na Uniwersytecie w Connecticut (USA).

PAP - Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

szz/