TNP powołano 3 czerwca 1820 r. przy ówczesnej Szkole Wojewódzkiej Płockiej, obecnie Liceum im. Marszałka Stanisława Małachowskiego, najstarszej polskiej szkole, istniejącej nieprzerwanie w tym samym miejscu od 1180 r., a od 1921 r. noszącej imię marszałka Sejmu Czteroletniego i współtwórcy Konstytucji 3 Maja.

Założycielami TNP byli rektor Szkoły Wojewódzkiej Płockiej Kajetan Morykoni, biskup płocki i senator Królestwa Polskiego Adam Prażmowski, a także ziemianin, weteran wojen napoleońskich płk Stanisław Dembowski. Celem utworzenia instytucji była działalność naukowa i oświatowa, jak również badawcza, obejmująca zwłaszcza zagadnienia regionalne.

Z inicjatywy TNP i w oparciu o zgromadzone tam eksponaty powstało w latach 20. XIX wieku płockie muzeum, które rozbudowując swe zbiory i ekspozycje, początkowo historyczne i archeologiczne, jest uznawane za najstarsze muzeum publiczne w Polsce - obecnie jego tradycje kontynuuje tam placówka nosząca nazwę Muzeum Mazowieckiego, słynąca m.in. z najbogatszych w kraju zbiorów secesji i art deco.

Aktywność TNP przerwała w latach 30. XIX wieku decyzja władz ówczesnego zaboru rosyjskiego, podjęta w ramach represji po upadku Powstania Listopadowego. Instytucja wznowiła działalność dopiero w 1907 r. Ponowna przerwa w pracy TNP nastąpiła w 1939 r. po decyzji okupacyjnych władz niemieckich. Prace TNP ruszyły znowu po zakończeniu II wojny światowej, w 1945 r. W czasach PRL instytucja zmuszona została kolejny raz zawiesić swą działalność w latach 1981-83, czyli w okresie stanu wojennego.

Od 2014 r. TNP jest organizacją pożytku publicznego. Jak u początku swego istnienia, nadal prowadzi badania regionalne, seminaria, a także wykłady, odczyty i wystawy. Publikuje też tematyczne wydawnictwa. Jego periodykiem, ukazującym się od ponad 60 lat, jest kwartalnik naukowy „Notatki Płockie”.

Będąca częścią TNP Biblioteka im. Zielińskich jest jedną z siedmiu najstarszych w Polsce. Jej księgozbiór liczy ponad 403 tys. jednostek. Od 2003 r. prowadzona jest tam digitalizacja, której celem jest opracowanie w formie cyfrowej całości zabytkowej kolekcji. Digitalizowane tam dzieła dostępne są m.in. na stronie Płockiej Biblioteki Cyfrowej.

W kolekcji starodruków Biblioteki im. Zielińskich TNP znajdują się m.in. pochodzące z XV wieku inkunabuły, jak „Expositio super toto Psalterio” Joannesa de Turrecrematy, najstarszy polski druk tłoczony, wydany w Krakowie w 1474 r. oraz Biblia z 1478 r. pochodząca z drukarni Antoniusa Kobergera w Norymberdze, „Boska Komedia” Dantego Alighieri z 1487 r., „Kronika świata” Wernera Rolewincka z 1492 r., a także pierwsze wydanie „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika z 1543 r.

Do najcenniejszych obiektów zbiorów należą tam również pierwsza na świecie drukowana książka o rakietach „Artis magnae artilleriae pars prima” Kazimierza Siemienowicza z 1650 r. oraz „Statut Łaskiego”, jeden z sześciu wydanych na pergaminie z najstarszym drukowanym tekstem „Bogurodzicy” z 1506 r. Placówka posiada również jedyne w polskich zbiorach pierwsze wydanie kompletu 80 grafik „Los Caprichos” Francisco Goi z 1799 r.

Biblioteka im. Zielińskich ma także pierwsze XIX-wieczne wydania dzieł Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego oraz kolekcję prasy, w sumie ponad 5,5 tys. tytułów, wśród których są m.in. „Goniec Płocki” (1830-1831), a także „Biblioteka Warszawska” (1841-1914), „Tygodnik Ilustrowany” (1859-1939) oraz „Gazeta Warszawska” (1787-1939).

Działalność TNP skupia się aktualnie w kilku sekcjach, w tym dialogu, nauk humanistycznych oraz nauk technicznych. Oddziały instytucji działają w Sierpcu (Mazowieckie) i Łęczycy (Łódzkie, dawniej w granicach woj. płockiego, istniejącego w latach 1975-98).

Główne uroczystości jubileuszu 200-lecia TNP planowane są na czerwiec 2020 r.

PAP - Nauka w Polsce

mb/ pat/