Fundacja na rzecz Nauki Polskiej (FNP) pod koniec czerwca rozstrzygnęła pierwszy otwarty konkurs w programie Międzynarodowe Agendy Badawcze (MAB). Prawie 40 mln zł na realizację innowacyjnych badań w nowej jednostce naukowej Polsce otrzymał projekt złożony przez naukowców z Instytutu Fizyki PAN (IF PAN). Utworzyć mają oni Międzynarodowe Centrum Sprzężenia Magnetyzmu i Nadprzewodnictwa z Materią Topologiczną (MagTop). Kierownikiem nowej instytucji będzie prof. Tomasz Dietl. Naukowiec złożył projekt do konkursu wraz z prof. Tomaszem Wojtowiczem.

\"Jeśli chodzi o naukę, świat posuwa się do przodu szybciej niż Polska. Zewnętrznym tego przejawem jest mała liczba uzyskanych w kraju grantów ERC (Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych - przyp. PAP), stosunkowo słaba współpraca z przemysłem, a także relatywnie mała liczba powstających u nas firm wysokich technologii\" - mówi w rozmowie z PAP prof. Tomasz Dietl z IF PAN i Wydziału Fizyki UW. W konkursie na Międzynarodowe Agendy Badawcze postanowiono dać szansę nowym formom instytucji, które mogłyby się przysłużyć polskiej nauce.

NOWA FORMA: FUNDACJA

\"Chcemy przyciągnąć ludzi z zewnątrz - najlepszych naukowców z zagranicy. Od tego zależy sukces naszego ośrodka. A to wymaga pewnej swobody w uposażeniu tych, których zatrudniamy. A tu niestety dowolności nie ma ani uczelnia, ani instytut PAN\" - zwraca uwagę prof. Dietl. Dlatego, jak wyjaśnia, przyszłe centrum MagTop będzie miało status fundacji. \"To daje spore możliwości - i swobodę w pozyskiwaniu pieniędzy, i swobodę w zakresie wypłacania wynagrodzeń\" - mówi fizyk.

Według niego, jeśli centrum przyciągnie dobrych naukowców, łatwiej będzie zdobywać dofinansowanie grantowe oraz uzyskać dobrą ocenę parametryczną. A to od oceny parametrycznej zależy wysokość dofinansowania z budżetu państwa, nawet jeśli dana jednostka nie jest publiczna. Dlatego fizyk ma nadzieję, że za kilka lat jego fundacja będzie miała szansę zawalczyć o środki z ministerstwa nauki i istnieć po zakończeniu finansowania przez FNP.

Finansowanie z budżetu to jednak nie wszystko. Prof. Dietl liczy też na współpracę z firmami wysokich technologii. Na razie wiadomo już, że nowe centrum prowadzić będzie współpracę z czterema takimi przedsiębiorstwami. \"Ale mamy też nadzieję, że w przyszłości nasze badania przyczynią się do powstania nowych firm\" - przyznaje naukowiec.

BUDOWANIE KAPITAŁU LUDZKIEGO, A NIE BUDYNKÓW

Prof. Dietl uspokaja, że pojawienie się nowego centrum nie oznacza, że specjalnie dla MagTop powstanie nowy budynek i zakupiona będzie nowa aparatura badawcza. Centrum MagTop będzie związane z jednostką partnerską, czyli z IF PAN. Od instytutu m.in. wynajmować będzie pomieszczenia. Będzie też korzystać z laboratoriów stworzonych przez kierowników projektu i udoskonalać je. Badacze z centrum kontynuować będą również dotychczasową współpracę naukową.

\"Jakiś czas temu narzekaliśmy na brak nowych pomieszczeń, aparatury. Teraz pod tym względem nastąpił olbrzymi skok, ale nie doprowadziło to jeszcze do wzrostu liczby odkryć na światowym poziomie, tj. polepszenia jakości publikacji oraz wzrostu liczby prestiżowych grantów europejskich i przedsiębiorstw wysokiej technologii. Dlatego teraz trzeba postawić na kapitał intelektualny\" - mówi prof. Dietl i dodaje, że centrum ma docelowo zatrudnić ok. 30 naukowców, w tym doktorantów. \"Dofinansowanie w ramach programu MAB pozwoli więc na właściwe wykorzystanie istniejących laboratoriów, zarówno ze względu na zatrudnienie nowych naukowców, jak i dostarczenie funduszy na pokrycie niemałych kosztów bieżącej eksploatacji nowoczesnej aparatury pomiarowej i technologicznej” - podsumowuje prof. Dietl.

MOBILNOŚĆ I ŁATANIE DZIURY

MagTop ma też być pozytywnym punktem odniesienia, jeśli chodzi o mobilność naukowców. Prof. Dietl zwraca uwagę na obecny w Polsce problem tzw. chowu wsobnego. To model kariery naukowej, w której naukowiec kolejne szczeble kariery naukowej pokonuje w tym samym miejscu. A taki model naukowy utrudnia znalezienie pracy w nauce wybitnym naukowcom z zewnątrz. \"W naszym centrum chcemy skończyć z tym złym modelem. Za zatrudnianie nowej osoby odpowiedzialny będzie nie dyrektor centrum, tylko międzynarodowy komitet naukowy, który wybierze najlepszego kandydata. Niekoniecznie będą to więc wychowankowie kierowników tych jednostek\" - opowiada Dietl.

\"Innym wyzwaniem, przed którym stoi nauka w Polsce, to istnienie dziury pokoleniowej, która wynikła z emigracji oraz odejścia od nauki młodzieży w odpowiednio latach 80. i 90. z powodu trudnej sytuacji uczelni i instytutów w tamtym okresie. Z tego względu należy poszukiwać liderów grup naukowych, także za granicą, i w ten sposób zapewnić twórczą ciągłość, w naszym przypadku, badań w dziedzinie fizyki i technologii oraz praktycznego wykorzystania nowych materiałów\" - dodaje naukowiec.

WZORZEC JUŻ JEST

MagTop wzorowane będzie na modelu funkcjonowania Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie. \"To instytucja modelowa. Jej wysoki poziom pokazują zarówno oceny zewnętrze, jak i wewnętrzne\" - mówi prof. Dietl i zaznacza, że w MIBMiK realizowane były trzy granty ERC (na wszystkich 21 realizowanych w Polsce). MIBMiK ma też najwyższą ocenę A+ w parametryzacji jednostek naukowych. Poza tym pracuje tam wielu zagranicznych naukowców, a zatrudnia ich międzynarodowy komitet naukowy. \"FNP podjęła więc próbę powtórzenia sukcesu tego instytutu w innych dziedzinach\" - mówi Dietl.

MATERIAŁ NA PRZEŁOM

Badania prowadzone w centrum MagTop dotyczyć będą pewnej znanej dopiero od niedawna klasy materiałów - tzw. materiałów topologicznych. \"Badamy obiekty w nanoskali, a więc kilkadziesiąt tysięcy razy mniejsze od ludzkiego włosa. Takie obiekty dalej składają się z milionów atomów. Okazuje się jednak, że na krawędziach czy na powierzchniach takich tworów pojawiają się nowe stany elektronowe - a przez to nowe właściwości\" - opowiada prof. Dietl. Wyjaśnia, że materiały te są odporne na odkształcenia. To odróżnia je od nanomateriału takiego jak np. grafen, który straciłby właściwości, gdyby go np. zmiąć.

\"Już dawno temu odkryto, że im dokładniej sproszkujemy proch, tym będzie on lepiej oddziaływał z otoczeniem. Im proch ma bowiem mniejsze ziarnka, tym większa jest jego powierzchnia i materiał się lepiej utlenia. Podobnie jest w materiałach, które teraz badamy. Kiedy przechodzimy do zjawisk w skali nano, powierzchnie i krawędzie zaczynają odgrywać coraz większą rolę\" - opowiada naukowiec. Przyznaje, że badacze szukają teraz materiałów topologicznych o właściwościach najbardziej pożądanych zarówno w nauce, jak i w przemyśle.

Nowo odkryte materiały o tak interesujących właściwościach mogą znaleźć niezwykle zastosowania. Nadzieją jest ich wykorzystanie chociażby przy produkcji niezwykle czułych czujników biologicznych czy chemicznych. Poza tym naukowcy liczą na to, że nowe materiały posłużą np. do odzyskiwania traconej energii, np. w silnikach samochodowych - mogłyby pomóc w zamianie niewykorzystanego ciepła na energię elektryczną. Badacze chcą też nowych materiałów użyć w rozwoju spintroniki - gałęzi elektroniki, w której pod uwagę bierze się nie tyle sam ładunek elektronu, co jego inną własność - spin. Rozwój spintroniki pozwoliłby m.in. na szybszy i bardziej wydajny zapis i przetwarzanie danych.

PARA NIE OD PARADY

Centrum MagTop kierowane będzie przez prof. Dietla, a także przez prof. Tomasza Wojtowicza z IF PAN. Prof. Dietl zajmuje się badaniami teoretycznymi i doświadczalnymi. Z kolei prof. Wojtowicz zajmuje się technologią materiałową. \"Jest światowym specjalistą od otrzymywania materiałów półprzewodnikowych tzw. metodą epitaksji wiązek molekularnych\" - mówi prof. Dietl i dodaje: \"Tworzymy komplementarny tandem. Taka współpraca będzie też istotna z punktu widzenia właściwego zorganizowania i zarządzania nową jednostką naukową.\"

Finansowanie dla centrum MagTop przyznane jest na pięć lat, a potem może ono zabiegać o środki na kolejne dwa lata działania. Centrum MagTop ma być pierwszą z dziesięciu Międzynarodowych Agend Badawczych. Konkurs na takie jednostki realizuje FNP dzięki środkom pochodzącym z Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój.

PAP - Nauka w Polsce, Ludwika Tomala

lt/ mrt/