Prace prowadził zespół archeologów Instytutu Archeologii UMK w Toruniu pod kierownictwem Macieja Majewskego i opieką merytoryczną prof. Wojciecha Chudziaka.

W literaturze fachowej funkcjonują dwa młyny średniowieczne, tzw. wiejskie - z miejscowości Otalążek na południowym Mazowszu oraz z Ptakowic na Dolnym Śląsku. "Ich konstrukcja była odmienna od urządzenia wodnego z Mniszka, ponieważ oba zbudowano nad rzekami szerszymi od Starej Mątawy. Zastosowano tam prawdopodobnie koła podsiębierne, w przeciwieństwie do Mniszka, gdzie w konstrukcji wykorzystano tzw. koło nasiębierne" - wyjaśnia Tomasz Górzyński.

W 2006 roku archeolodzy podczas nadzorów archeologicznych na powstającym odcinku autostrady A1 - Rusociń - Nowe Marzy natrafili na drewniane elementy konstrukcyjne, przedmioty metalowe oraz fragmenty naczyń ceramicznych, które datowano na późne średniowiecze i czasy nowożytne.

"Łącznie odsłonięto i zinwentaryzowano ponad 200 elementów tej konstrukcji, z których na szczególną uwagę zasługują wbite pionowo sosnowe dranice (rodzaj desek - NwP), zaostrzone pale dębowe oraz detale poziome w postaci ośmiu dranic i fragmentów koryta. Do najcenniejszych znalezisk pozyskanych w trakcie prac badawczych należą bez wątpienia 44 fragmenty koła wodnego" - opowiada Maciej Majewski.

Archeologom udało się w małym stopniu zidentyfikować przestrzeń osadniczą tego terenu. Związane jest to z bardzo dużym zniszczeniem terenu. "Degradacja stanowiska spowodowana jest działaniami z czasów II wojny światowej, intensywną melioracją tego terenu oraz współczesną działalnością gospodarczą" - opowiada archeolog.

Naukowcy natrafili na zastawę zbiornika wodnego, pozostałości wschodniego umocnienia kanału dolnego, koło wodne oraz dwie podpory wału koła.

Na podstawie fragmentów koła ustalono, że średnica wewnętrzna koła młyńskiego nie przekraczała 320 cm, szerokość łuku wynosiła około 30 cm, zaś jego grubość 8 cm. Odkryte łopatki koła miały długość 98 cm. Szerokość koła dochodziła do około 120 cm.

Naukowcy natrafili na liczne materiały ceramiczne pochodzące z późnego średniowiecza. "Do najciekawszych późnośredniowiecznych przedmiotów odnalezionych w Mniszku należą militaria; obok grotów strzał i ostrogi z bodźcem gwieździstym odkryto głowicę miecza półtora ręcznego tzw. wielkiego, datowaną na XIV stulecie" - opowiada Majewski.

Do przedmiotów związanych z działalnością młyna należą zaś narzędzia ciesielskie - dwa żelazne świdry, żelazny przebijak i żelazny młotek niezbędne do naprawy urządzeń młyńskich oraz przybory rybackie - cztery grzęzidła do sieci oraz fragment sosnowego pływaka.

Pozostałości młyna nie pozwoliły archeologom dokonać jednoznacznej rekonstrukcji kształtu młyna z Mniszka i związanej z nim infrastruktury. "Na terenie Polski nie odkryto dotychczas podobnych materiałów archeologicznych datowanych na okres średniowiecza" - zauważa archeolog. Naukowcy przypuszczają jednak, że budynek młyna był dwukondygnacyjny, częściowo posadowiony na palach a częściowo na ziemi. "Ciąg komunikacyjny wokół młyna prawdopodobnie tworzyły kładki drewniane, umożliwiające dostęp do koła w razie konieczności jego naprawy lub konserwacji. Na północ od młyna znajdowała się chałupa młynarza lub zaplecze młyna, na południe zaś - platforma lub umocnienia dwóch przepustów kanału dolnego" - opowiada Agnieszka Górzyńska, która wspólnie z Maciejem Majewskim podstawie źródeł archeologicznych i danych etnograficznych wykonała rekonstrukcję młyna.

Jak mówi, źródła historyczne wskazują, że urządzenia wodne znajdujące się w Mniszku były zasilane wodami Starej Mątawy. Koło wodne było nasiębierne - wprawiane w ruch obrotowy przez wodę, która spadała na zakrzywione łopatki. "Zbiornik wodny, zgodnie z wynikami badań geomorfologicznych, hydrologicznych, przeprowadzonych przez zespół naukowców z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, w składzie: Dariusz Brykała, Jarosław Kordowski, Sebastian Tyszkowski, Piotr Lamparski, potwierdzonych wynikami studiów palinologicznych przeprowadzonych przez Agnieszkę Noryśkiewicz z IA UMK, zbudowano w najkorzystniejszym miejscu; woda do koła młyńskiego doprowadzona była korytem posadowionym na konstrukcji palowej; wał koła zawieszony był na dwóch podporach - wschodniej i zachodniej" - opowiada Majewski.

Jedyna informacja pisana dotycząca młyna w Mniszku pochodzi z 1682 roku. "W spisie czynszów wymieniono mały młyn w Mniszku, co sugeruje, iż posiadał on tylko jedno złożenie kół młyńskich - opowiada badacz. - Taka konstrukcja stosowana była w przypadku urządzeń wodnych przeznaczonych do mielenia zboża na śrutę ewentualnie mąkę razową".

Nie wiadomo, dlaczego w młynie zaniechano produkcji. Prawdopodobnie obiekt został zniszczony podczas wojen polsko- szwedzkich. Świadczyć o tym mogą odkryte na stanowisku kule od muszkietu i rapier.

"Pozostałe elementy młyna, przede wszystkim koła młyńskie oraz mechanizm przeniesienia napędu, ze względu na ich ograniczoną dostępność, cenę i trudności w wykonaniu, mogły zostać przeniesione w inne miejsce" - przypuszcza Górzyński.

Badania dendrologiczne, wykonane przez Tomasza Ważnego z UMK wskazują, że pale stanowiące podstawę budynku młyna i dojazdu zostały ścięte około 1380 roku, zaś dwa elementy koryta dolnego, wbite bezpośrednio za kołem wodnym - około 20 lat wcześniej. Uzyskano również datowanie dendrochronologiczne koła wodnego, na które budulec został ścięty jesienią 1421 roku lub zimą 1421/1422. Choć, jak zauważa Górzyski, nie można wykluczyć, że wykorzystano wcześniej przygotowany budulec, zaplanowany na inną inwestycję.

Obecnie wszystkie pozyskane w trakcie badań drewniane elementy konstrukcyjne młyna oraz koło wodne poddawane są zabiegom konserwatorskim w Pracowni Dokumentacji i Konserwacji Zabytków Instytutu Archeologii, w sposób umożliwiający ich późniejszą ekspozycję.

PAP - Nauka w Polsce, Bogusława Szumiec-Presch