Tykocin to niewielkie miasteczko w pobliżu Białegostoku. Przed wiekami Tykocin był ważnym punktem strategicznym na kresach północno-wschodnich. W 1433 r. miasto otrzymał Jan Gasztołd, marszałek dworu litewskiego. Jego potomkowie wznieśli tu siedzibę. Była to rezydencja drewniana o cechach obronnych. W 1542 r. właścicielem Tykocina został Zygmunt I, a w dwa lata później Zygmunt August. Ten ostatni wybudował murowany zamek otoczony murem obronnym z bastejami.

 Widok na rejon badań w południowo-zachodniej części zamku tykocińskiego.

Najprawdopodobniej na początku XVII w. powstały tu umocnienia bastionowe, a ówczesna forteca była jedną z większych i ważniejszych w Rzeczpospolitej. W 1661 r. Tykocin otrzymał Stefan Czarniecki. Potem Tykocin przeszedł w ręce Branickich. Około połowy XVIII wieku zamek rozebrano. Jednocześnie z zamkiem rozwijało się miasto, które stało się ośrodkiem wielonarodowościowym, centrum rzemiosła i handlu.

Najnowsze prace archeologiczne na terenie zamku w Tykocinie rozpoczęto w 1999 r. z inicjatywy właściciela terenu, Jacka Nazarki. „Badania te, wykonane metodą odwiertów geotechnicznych, miały na celu wstępne rozpoznanie układu stratygraficznego w rejonie zamku. Wytyczyliśmy cztery linie odwiertów. Dwie zlokalizowano wzdłuż wschodniej i południowej ściany założenia zamkowego zrekonstruowanego w latach sześćdziesiątych. Dwie kolejne przebiegały w poprzek zamku, w kierunku z południa na północ oraz ze wschodu na zachód, przecinając się pod kątem prostym na dziedzińcu zamkowym” – mówi Wojciech Bis.

Na większości badanego terenu pierwotny układ stratygraficzny został naruszony w czasie prac budowlanych w latach 1961-1963, a na dziedzińcu zamkowym i w obrębie pomieszczeń piwnicznych w ogóle się nie zachował. Zrekonstruowano wówczas częściowo fundamenty i fragmenty murów zamkowych. Przebadano także w niektórych miejscach umocnienia XVII-wiecznej twierdzy bastionowej.

„W 2001 r. wykopaliska prowadziliśmy przede wszystkim w rejonie baszty południowo-wschodniej założenia zamkowego w Tykocinie. Chcieliśmy zweryfikować poprawność rekonstrukcji murów zamkowych dokonanej w latach sześćdziesiątych XX w. i ustalić, czy zrekonstruowane mury wzniesiono na pierwotnych fundamentach. W tym celu założyliśmy cztery wykopy badawcze” – opowiada archeolog.

Pod widocznymi na powierzchni ziemi, zrekonstruowanymi w latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia murami zamkowymi, archeolodzy odsłonili fundamenty pierwotnych murów zamkowych. Określili sposób ich budowy – użyty budulec i spoiwo oraz stan zachowania, a także wkopy budowlane wykonane w celu wzniesienia tych fundamentów.

„Na podstawie analizy stratygrafii, datowania dendrochronologicznego słupów drewnianych (pochodzących z końca XV lub początku XVI wieku), tworzących konstrukcję drewnianą i pozyskanych zabytków ruchomych oraz danych historycznych sformułowaliśmy hipotezę, że odkryty w czasie badań wykopaliskowych fundament kamienny wybudowano za czasów panowania króla Zygmunta Augusta, po 1550 roku. W świetle dotychczasowych informacji historycznych nie wiadomo, kiedy dokładnie prace te rozpoczęto” – mówi Wojciech Bis.

Konstrukcję drewniano-kamienną uznano za relikty umocnień lub konstrukcji budynku, starszego od odsłoniętych murów zamkowych. Jak zauważa archeolog, przypuszczalnie jej powstanie można wiązać z czasami użytkowania tego terenu przez ród Gasztołdów, w okresie od 1433 do 1542 r.

„Budowla ta prawdopodobnie nie istniała zbyt długo, została spalona. Ślady pożaru stwierdzono w formie warstw spalenizny zawierających przepalone drewno i zabytki ruchome w wykopach po wschodniej stronie zamku. Być może był to skutek pożaru, o którym wzmiankują źródła pisane, a który miał miejsce przed 1522 r.; w jego wyniku spłonął zamek gasztołdowski” - mówi badacz.

Po południowej stronie zamku archeolodzy odsłonili dwa fragmenty „bruków” kamiennych. „Sposób ułożenia kamieni, z których były zbudowane oraz warstwa gliny, która je przykrywała, mogą wskazywać, że kamienne konstrukcje nie stanowiły bezpośrednio chodników. Jednoznaczne określenie ich przeznaczenia i czasu powstania nie było możliwe” – relacjonuje Wojciech Bis.

W 2002 r. archeolodzy założyli w Tykocinie 12 wykopów archeologicznych. Prowadzili nadzory w siedmiu miejscach na terenie zamku. „Tym razem nasze prace koncentrowały się po zachodniej i południowe stronie założenia zamkowego, w rejonie baszty południowo-zachodniej – opowiada Wojciech Bis. - Pracowaliśmy także w obrębie murów zamkowych”.

Zarówno zakres podjętych badań, jak i ich ratowniczy charakter, związane były z planowanymi pracami budowlanymi, poprzedzającymi odbudowę zachodniego skrzydła zamku. Podczas badań odkryli blisko 27000 znalezisk. Na podstawie układu stratygraficznego, odsłoniętych reliktów zabudowy, pozyskanych zabytków ruchomych oraz danych ze źródeł pisanych udało się ustalić etapy zasiedlenia i użytkowania zamkowej kępy narwiańskiej. Jak zauważa Wojciech Bis, najstarsze, odkryte tu dotychczas nawarstwienia można wiązać z osadnictwem ludności kultury trzcinieckiej i łużyckiej u schyłku epoki brązu i początku epoki żelaza (900–700 r. p.n.e.). Były to warstwy kulturowe wraz z obiektami i znaleziska ruchome.

„Ponadto stwierdzono warstwy kulturowe, które powstały najprawdopodobniej w czasie, gdy teren ten wchodził w skład dóbr litewskiego rodu Gasztołdów. Z tego okresu pochodzą dalsze pozostałości drewnianej zabudowy, które odsłonięto w tym sezonie badawczym. Zachowały się one po zachodniej stronie zamku oraz w skrzydle zachodnim. Były to resztki budynków gospodarczych i mieszkalnych. Ich powstanie można zaś wiązać z inicjatywą budowlaną podjętą przez Olbrachta Gasztołda pod koniec XV wieku” – mówi badacz.

Z warstw odnoszących się do tego okresu pozyskano denary jagiellońskie, naczynia gliniane i kafle datowane na początek XVI w. Stwierdzono również liczne ślady zniszczenia zabudowy w skutek pożaru.

W 2003 r. archeolodzy pracowali po zachodniej i północnej stronie założenia zamkowego, w rejonie baszty północno-zachodniej.

”Udało się odsłonić kolejne ślady potwierdzające inwestycję budowlaną rodu Gasztołdów u schyłku późnego średniowiecza (pod koniec XV i na początku XVI wieku) – w formie drewnianego częstokołu (palisady), na który natrafiono w trzech miejscach” – mówi Wojciech Bis. - Natrafiliśmy także na materialne świadectwa prac podjętych na tym terenie w związku z budową murowanego zamku za panowania króla Zygmunta Augusta, (w 2 poł. XVI w.). Były to: piaszczysty nasyp utworzony w celu zwiększenia zasięgu pierwotnego wyniesienia, drewniane konstrukcje rusztu wzmacniające podmokły i grząski grunt, wykonane przed budową fundamentów bastei oraz oryginalne fundamenty zewnętrznych murów zamkowych”.

Odnaleziono wytwory rzemiosła garncarskiego – naczynia oraz kafle płytowe, a także wyroby metalowe, szklane i monety, głównie nowożytne. Wśród nich znalazły się nie tylko przedmioty miejscowej produkcji, ale również importowane. Jak podkreśla Wojciech Bis, ciekawym i rzadkim znaleziskiem jest półtalar króla hiszpańskiego – Filipa II Aragońskiego, bez polskiej kontrasygnaty. „Być może stanowił on część tzw. sum neapolitańskich. Zabytki znalezione w czasie badań tworzą zwarty zbiór przedmiotów pochodzących w większości z okresu użytkowania zamku w okresie od drugiej połowy XVI do XVIII wieku” – opowiada archeolog.

W 2005 r. w Tykocinie archeolodzy wykonali 6 kolejnych wykopów badawczych. Założono je poza murami zamkowymi. „Udało się nam odkryć dalsze, zachowane relikty umocnień późnośredniowiecznej siedziby gasztołdowskiej. Poza tym zlokalizowaliśmy mur obronny z 2 poł. XVI w. po północnej, wschodniej oraz południowej stronie założenia, oraz – wchodzącą w skład tej linii umocnień – basteję południowo-zachodnią. Określiliśmy, że przebieg północnego muru obronnego powielał kierunek północnego, obwodowego muru zamkowego" – opowiada Wojciech Bis. Jak podkreśla archeolog, odsłonięcie korony fundamentu bastei płd.-zach. wraz z fragmentem południowego muru obronnego, a także korony muru obronnego od wschodu i północny, pozwala sądzić, że zamek renesansowy otoczony był ceglanym murem obronnym ze wszystkich czterech stron. „W skład tych fortyfikacji wchodziły zapewne cztery, podobnej wielkości i konstrukcji basteje, których mury wykonane były z cegieł łączonych zaprawą, posadowione zaś były na solidnym, kamiennym fundamencie. Ów system obronny zamku zygmuntowskiego wspomagany był też mokrą fosą, błotami i rozlewiskami Narwi” - dodaje.

W 2007 r. prace były prowadzone w rejonie południowo-wschodniej baszty zamku. Ich celem było zlokalizowanie w terenie bastei południowo-wschodniej, wchodzącej w skład linii murowanych fortyfikacji otaczających zamek zygmuntowski oraz potwierdzenie przebiegu muru obronnego od strony wschodniej. Podczas badań pozyskano ponad 2500 znalezisk ruchomych. „Udało się nam odkryć basteję południowo-wschodnią oraz fragmenty fundamentów murów obronnych – południowego i wschodniego datowanych na 2 poł. XVI w. Relikty te potwierdzają wcześniej wysunięte przypuszczenia, że zamek renesansowy otoczony był murem obronnym ze wszystkich czterech stron oraz, że w skład tej linii umocnień wchodziły cztery, podobnej wielkości i konstrukcji basteje – mówi Wojciech Bis. - Dotychczas odsłoniliśmy trzy z nich, nieprzebadana pozostała jedynie basteja północno-wschodnia”.

 Fundament bastei północno-zachodniej.

W skład systemu obronnego renesansowego zamku zygmuntowskiego wchodziła również mokra fosa. Została ona odsłonięta fragmentarycznie w czasie badań wykopaliskowych po wschodniej, północnej i zachodniej stronie założenia. „Sposób budowy bastei i murów obronnych, ich wielkość, rodzaje użytych materiałów budowlanych i technika wykonania, na badanych odcinkach były takie same a fundamenty murów były ściśle przewiązane z fundamentami bastei – podkreśla Wojciech Bis. - Może to świadczyć o jednej, dokładnie zaplanowanej i w tym samym - ewentualnie w zbliżonym - czasie zrealizowanej inwestycji budowlanej”.

 Widok na zewnętrzne lico fundamentu zamku zygmuntowskiego.

Na podstawie analizy układu stratygraficznego i zabytków ruchomych wzniesienie tej linii umocnień można datować na 2 połowę XVI w. i przypisać inicjatywie króla Zygmunta II Augusta.

Archeolodzy z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN mają nadzieję, że badania w Tykocinie będą kontynuowane. Działka, na której planują dalsze prace, należy do innego właściciela i musi on wyrazić zgodę na obecność archeologów. Potrzebne są także fundusze na dalsze badania.

„Grant badawczy uzyskany z Komitetu Badań Naukowych na lata 2004-2006 umożliwił nam sfinansowanie prac wykopaliskowych w 2005 roku, zaś pozostałą część wykorzystaliśmy na opracowanie naszych dotychczasowych badań na tykocińskim zamku. Współpracowaliśmy przy tym ze specjalistami z różnych placówek naukowych. – mówi archeolog. - Teraz chcemy zająć się przede wszystkim twierdzą siedemnastowieczną. Niestety, w trakcie dotychczasowych kwerend archiwalnych nie odnaleziono ani jednego wizerunku zamku. Zachowały się tylko schematyczne, pojedyncze plany założenia i kilka inwentarzy z różnych okresów, ale są one mało szczegółowe - zwłaszcza jeśli chodzi o zabudowania poza głównym obwodem murów zamkowych i pozwalają tyko na hipotetyczne określenie wielkości założenia, rekonstrukcję rozplanowania zabudowań i pomieszczeń”.

PAP - Nauka w Polsce, Elżbieta Zielińska

bsz