Po klęsce Napoleona i likwidacji Wielkiego Księstwa Warszawskiego, na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku, obszar Księstwa został podzielony. Prusy otrzymały tereny Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Kraków jako Wolne Miasto został objęty protektoratem Austrii, Prus i Rosji, natomiast z Prus Zachodnich, Południowych i Nowowschodnich oraz Galicji utworzono autonomiczne Królestwo Polskie.

Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją (car był koronowany na króla Polski), zachowywało jednak osobny rząd, wojsko i polski język urzędowy. Obowiązywała wolność osobista, wolność druku i nietykalność własności. Uchwalono również osobną konstytucję dla Królestwa.

Jednak już w cztery lata po ustanowieniu Królestwa Polskiego car przestał przestrzegać jego konstytucji. W latach 1819-27 następowało stopniowe ograniczanie praw - zniesiono wolność prasy i wprowadzono cenzurę prewencyjną, zawieszono wolność zgromadzeń, zlikwidowano dotychczasową jawność obrad sejmowych. Polacy stopniowo przestawali wierzyć w dobrą wolę Rosji.

Skomplikowała się także sytuacja międzynarodowa. W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii, podważające postanowienia pokoju wiedeńskiego. W związku z tym 17 października 1830 roku car Mikołaj I wydał rozkaz mobilizacji wojska rosyjskiego i polskiego.

Do zaognienia sytuacji przyczyniała się także dymisja prorosyjskiego rządu w Wielkiej Brytanii, a w kraju - wiadomość o planowanych aresztowaniach wśród członków organizacji niepodległościowych. W tych środowiskach zaczęła dojrzewać decyzja o rozpoczęciu powstania.

Powstanie Listopadowe rozpoczęło się w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku. Jego głównymi inicjatorami byli podchorążowie warszawskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, w której już od 2 lat działało tajne sprzysiężenie przeciwko władzom zaborczym. Współpracowała z nimi grupa powstańcza, złożona głównie z młodych inteligentów, która dokonała nieudanej próby zamachu na namiestnika Królestwa, wielkiego księcia Konstantego, stacjonującego w Belwederze.

Po mieście rozniosły się jednak pogłoski o śmierci księcia. Mieszkańcy coraz liczniej zaczęli przyłączać się do powstańców. Współuczestniczyli w zdobyciu Arsenału, wraz z grupą podchorążych pod dowództwem ppor. Piotra Wysockiego. W takiej sytuacji namiestnik i wierne mu oddziały wycofali się do koszar w podwarszawskim Wierzbnie, nie podejmując działań przeciwko powstańcom.

30 listopada rząd Królestwa Polskiego (tzw. Rada Administracyjna) potępił Powstanie i rozpoczął rokowania z księciem Konstantym. Działania Rady zostały jednak szybko przerwane przez powstańców. Już 4 grudnia powołali oni Rząd Tymczasowy z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele, a następnego dnia powierzyli stanowisko wodza naczelnego gen. Józefowi Chłopickiemu. Generał nie przyjął nominacji. Ogłosił się dyktatorem Powstania i rozpoczął rokowania pokojowe z Moskwą.

Emisariusze powstańczy domagali się od cara przestrzegania postanowień konstytucji z 1815 roku, rozciągnięcia ich na Litwę, Wołyń i Podole, zwołania sejmu z udziałem posłów z tych ziem oraz opuszczenia Królestwa Polskiego przez wojska rosyjskie. W  odpowiedzi car zażądał zdania się Polaków na jego łaskę i zapowiedział surowe kary dla powstańców. Równocześnie zarządził mobilizację korpusu interwencyjnego pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza, który miał stłumić powstanie.

Reakcją sejmu Królestwa był manifest ogłaszający powstanie narodowe przeciw Rosji oraz rozwiązanie przez gen. Chłopickiego Rządu Tymczasowego i powołanie Rady Najwyższej Narodowej. Miała ona nadal prowadzić rokowania z carem, jednak wobec fiaska tych rozmów (car zażądał bezwarunkowej kapitulacji powstańców) 17 stycznia 1831 roku Chłopicki złożył dyktaturę.

25 stycznia, na wniosek posła Romana Sołtyka, sejm przyjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I. Było to równoznaczne z zerwaniem unii personalnej i ogłoszeniem aktu niepodległości Królestwa. 29 stycznia sejm powołał Rząd Narodowy z ks. Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. W odpowiedzi na wszystkie te działania 115-tysięczna armia rosyjska pod wodzą feldmarszałka Dybicza przekroczyła granice Królestwa Polskiego.

W początkach kampanii Polacy odnieśli kilka zwycięstw - m.in. w bitwach pod Stoczkiem i Wawrem. Wyczerpująca dla obu stron bitwa grochowska, choć nierozstrzygnięta, uratowała Warszawę od bezpośredniego ataku rosyjskiego. W bitwie tej ciężko ranny został gen. Chłopicki. Jego miejsce zajął gen. Jan Skrzynecki, który odwlekał podjęcie ofensywy, nie wierząc w jej powodzenie.

Kontrofensywa została podjęta dopiero pod koniec marca. Dzięki śmiałemu planowi gen. Ignacego Prądzyńskiego, wojska polskie odniosły sukcesy w bitwach pod Wawrem, Dębem Wielkim i Iganiami. Później kontrofensywa została jednak przerwana. Wznowiono ją w maju, kiedy gen. Skrzynecki zgodził się na nowy plan gen. Prądzyńskiego, przewidujący rozbicie rosyjskich pułków w rejonie Łomży i Ostrołęki.

26 maja rozegrała się bitwa pod Ostrołęką - rozstrzygająca, zdaniem historyków, dla losów powstania. Wskutek niepodjęcia przez dowodzącego zdecydowanych działań Polacy przegrali i ponieśli duże straty, co załamało ich morale. Inicjatywę w działaniach wojennych przejęli wówczas Rosjanie, mimo dziesiątkującej ich epidemii cholery. Zmarł na nią także głównodowodzący gen. Dybicz. Na jego miejsce powołano gen. Iwana Paskiewicza, który z pomocą władz pruskich przeprawił się przez Wisłę w okolicach Włocławka, planując atak na Warszawę od strony Łowicza.

W związku z brakiem inicjatywy dowódczej ze strony gen. Skrzyneckiego, tymczasowo zastąpił go gen. Dembiński. Później dowództwo objął gen. Jan Krukowiecki. Klęski w walce i nieudolność władz spowodowały wybuch zamieszek w stolicy, w wyniku których tłum dokonał samosądu na trzech podejrzanych o zdradę generałach (m.in. Antonim Jankowskim). Generałowi Skrzyneckiemu, w przebraniu, udało się opuścić Warszawę.

Ostatecznie los Powstania Listopadowego przypieczętowała rozegrana w dniach 6-8 września 1831 roku bitwa o Warszawę, w której wojska polskie poniosły klęskę. Ostatnim wodzem naczelnym, powołanym po klęsce warszawskiej, został gen. Maciej Rybiński, który zajmował się już tylko pertraktacjami. 23 września w Płocku odbyło się ostatnie posiedzenie sejmu Królestwa Polskiego. Najdłużej broniła się załoga twierdzy Zamość. Skapitulowała 21 października 1931 roku.

Wprawdzie Powstanie miało miejsce na ziemiach Królestwa Polskiego, ale wspierali je także ochotnicy z zaboru pruskiego, narażając się na represje ze strony władz w Berlinie. Aktywnie pomagali powstańcom także mieszkańcy Galicji, której władze nie przywiązywały do Powstania większej wagi.

Powstanie Listopadowe wywołało surowe represje ze strony Moskwy. Należała do nich pacyfikacja i militaryzacja Królestwa, znaczne ograniczenie jego autonomii, zastąpienie konstytucji Statutem Organicznym, wcielenie armii polskiej do rosyjskiej, likwidacja polskiego sejmu i samorządu oraz polskiego szkolnictwa wyższego, nałożenie wysokiej kontrybucji i wprowadzenie bariery celnej na granicy polsko-rosyjskiej. W stolicy wybudowano Cytadelę - symbol rosyjskiej kontroli nad miastem.

PAP - Nauka w Polsce, Anna Kondek

reo