NIELICZNE ŚLADY DIASPORY

"Przez cały XIV wiek nie ma danych dotyczących Żydów na Mazowszu, za wyjątkiem jednej wzmianki, nie całkiem pewnej, która mówi o Żydach w Gostyninie. Pochodzi ona z końca XIV lub początku XV wieku" - mówił dr Fijałkowski. Dopiero w dokumentach z XV wieku pojawiają się informacje o osiedlach żydowskich we wszystkich dużych i średnich miastach mazowieckich, m.in. w Warszawie, Wyszogrodzie, Czersku, Pułtusku, Płocku, Sochaczewie, Łomży i Błoniu. W wieku XV mamy informacje o Żydach w trzynastu miastach mazowieckich. "Często są to informacje o pojedynczych osobach i nie bardzo wiadomo, czy kryła się za tym jakaś wspólnota, czy tylko jeden człowiek" - wyjaśnia naukowiec.

Pełniejszy obraz osadnictwa żydowskiego pochodzi z II połowy XVI wieku. "W owych czasach sporządzano szereg lustracji dóbr królewskich" - tłumaczy dr Fijałkowski. Dodaje, że skupiska żydowskie w najważniejszych miastach liczyły około kilkudziesięciu osób. Większa była jedynie osada w Płocku była znacznie większa.

W II połowie XVII wieku w siedemnastu miastach Mazowsza zamieszkiwało około 1000 Żydów. Jak podkreśla badacz, to niewiele, biorąc pod uwagę, że całkowita liczba ludności na Mazowszu liczyła około 800 tys. osób.

EKSKLUZYWNA DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA 
Ważna była jednak nie ilość, ale to, czym zajmowali się ówcześni mazowieccy żydzi. Jak zaznacza dr Fijałkowski, była to działalność ekskluzywna.

"Wielu z ówczesnych Żydów zajmowało się importem luksusowych, sprowadzanych w niewielkich ilościach towarów, których odbiorcami byli książęta mazowieccy i szlachta" – tłumaczy badacz. Innym zajęciem było bankierstwo. "Niektórzy posiadali duży kapitał, którym obracali zarówno w działalności handlowej jak i pożyczając pieniądze na procent" – dodaje naukowiec.

Zmiany przyniosła połowa wieku XVII, kiedy wśród zajęć ludności  żydowskiej w miejsce handlu towarami luksusowymi pojawia się handel lokalny, skierowany na masowego odbiorcę. Żydzi zaczęli wówczas handlować towarami żelaznymi, wyrobami skórzanymi i żywnością. "Nieliczni kupcy wciąż sprowadzali ekskluzywne towary, ale w ich miejsce pojawili się liczni handlarze i kramarze oraz rzemieślnicy" – wyjaśnia dr Fijałkowski. Jego zdaniem, rzemiosło żydowskie istniało już wcześniej, ale dopiero w wieku XVII i XVIII rozpowszechniło się na dużą skalę. Rzemieślnicy żydowscy zaczęli produkować na potrzeby rynku chrześcijańskiego.

"Informacje o żydowskich rzemieślnikach i kupcach pojawiły się w źródłach chrześcijańskich, które wcześniej o tym nie donosiły. Źródeł żydowskich natomiast nie zachowało się wiele, zostały w większości zniszczone podczas II wojny światowej. Tylko co do większych gmin mamy oryginalne źródła żydowskie" – zaznacza doktor.

ŻYDZI A CHRZEŚCIJANIE: FASCYNACJA, LĘK, KONFLIKTY

Dr Fijałkowski stwierdza, że w XVI wieku nieliczni i egzotyczni w krajobrazie miejskim Żydzi byli zjawiskiem interesującym dla chrześcijan.

"Niektórzy chrześcijanie interesowali się judaizmem i próbowali powiązać go z chrześcijaństwem. Zdarzały się nawet sytuacje, że jakiś mieszczanin zaczynał chodzić na nabożeństwa do synagogi i krytykować religię chrześcijańską. Przypadki takie zdarzały się w latach 30., 40. i 50. XVI wieku m.in. w Ciechanowie i Sierpcu" – opowiada badacz.

Znany jest przypadek chirurga z Mławy, Ambrożego, który został kilkakrotnie oskarżony przez kapitułę płocką o skłonność do religii żydowskiej. Według dra Fijałkowskiego, zarzucano mu m.in. gardzenie sakramentami Kościoła Katolickiego, nie uczestniczenie w jego obrzędach, obchodzenie szabatu i uczestniczenie w nabożeństwach żydowskich w synagodze.

Zdaniem naukowca, nie brakło konfliktów między Polakami i Żydami na Mazowszu. "W 1556 roku oskarżono Żydów mieszkających w Sochaczewie o zbezczeszczenie hostii. Przy pomocy chrześcijańskiej służącej mieli oni wykraść z kościoła hostię, którą zawieźli do synagogi i nakłuwali igłami. Wszystko skończyło się procesem i spaleniem na stosie zarówno tej dziewczyny jak i kilku sochaczewskich Żydów" – mówi Fijałkowski.

Do podobnych sytuacji dochodziło w II połowie XVI wieku w wielu miastach mazowieckich. Żydów oskarżano nie tylko o kradzieże hostii, ale także o porywanie chrześcijańskich dzieci, zabijanie ich i wykorzystywanie ich krwi do celów rytualnych, np. wypieku macy.

Badacz wspomina także o przywileju  "De non tolerandis Judaeis" - zakazującym Żydom osiedlania się. "Od 1527 roku taki przywilej posiadała Warszawa. Żydzi mieszkali tam na mocy specjalnych pozwoleń lub nielegalnie. Mogli jednak przebywać w stolicy podczas sejmów lub przyjeżdżać w celu załatwienia ważnych spraw na dworze królewskim" – tłumaczy naukowiec. Dodaje, że ludność żydowska mogła mieszkać w przyległych Warszawie, wyłączonych spod prawa warszawskiego jurydykach, np. w jurydyce Tłomackie, gdzie obecnie mieści się Żydowski Instytut Historyczny.

Według dra Fijakowskiego, liczbę Żydów na Mazowszu w wieku XVIII można szacować na około 25 tys. osób.

***
Dr Fijakowski mówił o mazowieckich społecznościach żydowskich podczas wykładu prezentowanego w ramach X Festiwalu Nauki w Warszawie.

PAP – Nauka w Polsce, Bogusława Szumiec-Presch
kol