"Częściowo niesłusznie przypisywano Lema do kategorii science-fiction i futurologii. Te wszystkie maski przyszłościowe służyły mu tylko jako pewien typ przypowiastek filozoficznych" - podkreśla prof. Trznadel.

"Lem był jednym z najwybitniejszych polskich prozaików XX wieku, który zyskał uznanie światowe i który miał ambicję tworzenia wielkiej literatury mówiącej o człowieku" - zaznacza naukowiec.

TEORETYK LITERATURY I FILOZOF

Zdaniem zastępcy redaktora naczelnego "Nowej Fantastyki" Macieja Parowskiego, Lem był nie tylko pisarzem, ale też teoretykiem literatury i filozofem, którego w Polsce doceniono później niż gdzie indziej na świecie.

Jak mówi Parowski, w książkach Lema tylko początkowo dominującym stylem były przygodowe opowieści kosmiczne. "Później stał się pisarzem i publicystą bardzo wszechstronnym, który szukał odpowiedzi na pytania o naturę wszechświata, filozofię pisania, sztuczną inteligencję i inne" - zaznacza dodając, że dzisiejsi czterdziestolatkowie w Polsce to ludzie w dużym stopniu wychowani na książkach Lema i ukształtowani przez jego twórczość.

"To było widać, kiedy Andrzej Sapkowski napisał pierwsze opowiadania o wiedźminie Geralcie i stały się one popularne. Mówiono, że stworzył +Pirxa fantasy+" - powiedział Parowski. "Sapkowski buntował się przeciwko sztywnej wizji tworzenia literatury, którą wyznawał Lem, ale nie zapomniał o korzeniach. Lem stworzył teoretyczne podstawy m.in. dla jego twórczości, formułując definicję fantasy w swojej książce +Fantastyka i Futurologia+. Nazwał ją +baśnią o sumie niezerowej+. On uczył nas całej literatury wyobraźni" - dodał.

Jak wyjaśnia Parowski, w Polsce Lem długo nie cieszył się  powszechnym szacunkiem. Traktowano go raczej z przymrużeniem oka, uznając za twórcę literatury popularnej. Tymczasem w innych krajach, np. w Rosji, rozmawiano z nim jak z ekspertem w wielu dziedzinach, np. filozofii lub technologii.

"Kiedy Lem spierał się z prof. Kołakowskim na tematy filozoficzne, na temat natury wszechświata, Kołakowski pozwalał sobie w tych dyskusjach na lekceważący ton. Dopiero po jakimś czasie zorientował się, że tak nie wolno" - podkreśla Parowski.

WAJDA: ODSZEDŁ GENIUSZ

"Odszedł wielki artysta, człowiek o wyjątkowo przenikliwym umyśle i prawdziwych znamionach geniuszu" - wspomina reżyser Andrzej Wajda. Jak mówi, żyjąc skromnie na krakowskich przedmieściach Lem rozszyfrowywał tajemnice świata, które rozgryzali tylko nieliczni.  

"Rzadko spotyka się kogoś, kto tak wnikliwie jak Stansiław Lem przenikał świat, którego my nie rozumiemy" - uważa reżyser. "Mimo, że jego powieści dotykały poważnych tematów, zachował poczucie humoru i dystansu do tego, co dopiero miało się wydarzyć" - dodaje reżyser.   

W 1968 roku Andrzej Wajda nakręcił ekranizację opowiadania Stanisława Lema pt. "Przekładaniec", dotyczącego konsekwencji, jakie dotykają ludzi poddających się transplantacji organów. "Po latach okazało się, iż nawet to, co wówczas wydawało się całkowitą fantazją, po latach sprawdziło się" - podkreślił Wajda.

UJAZDOWSKI: KULTURA POLSKA PONIOSŁA WIELKĄ STRATĘ

"Lista strat kultury polskiej zwiększyła się" – mówi minister kultury i dziedzictwa narodowego Kazimierz Michał Ujazdowski. „Odszedł od nas wybitny pisarz i wybitny myśliciel, który w swych dziełach, głównie w literaturze fantastycznej, ukazywał mechanizmy rządzące światem współczesnym, jednocześnie przewidując czas nadchodzący” – podkreśla minister.

Jak dodaje, on sam zmarłego twórcę wspomina „jako przedstawiciel tego pokolenia, które zaczytywało się w Lemie z pasją, widząc w nim pisarza i autora tworzącego rzeczy autentyczne, oryginalne, w całkowicie innym duchu niż świat literatury oficjalnej; który wprowadzał czytelnika w arkana współczesności, niekiedy bardzo surowo krytykując główne mechanizmy rządzące światem współczesnym”.

Minister Ujazdowski zapowiada, że "Rzeczpospolita odda hołd zmarłemu twórcy". „To oczywiste. Państwo oddaje hołd każdemu wybitnemu twórcy, a w tym przypadku mamy do czynienia z wielkim pisarzem”. „Rzeczpospolita na pewno pokłoni się na grobie Stanisława Lema” – podkreśla minister.

ŻAKOWSKI: WE WSZYSTKIM DOSTRZEGAŁ FILOZOFICZNĄ METAFORĘ

Jak podkreśla dziennikarz Jacek Żakowski, cenił Stanisława Lema za to, że potrafił "każdy prosty obiekt tego świata, kamień, drzewo, innego człowieka, obrócić w filozoficzną metaforę. W polskiej kulturze jest tendencja dokładnie odwrotna, aby wszystko sprowadzić do kamienia" - uważa Żakowski.

"To był pisarz, który dał mi powód do największej dumy. Kiedy pierwszy raz w życiu poleciałem za granicę, wysiadłem na jakimś lotnisku i zobaczyłem, że stoi tam 20 najpopularniejszych książek na świecie, a wśród nich była książka Lema" - powiedział Żakowski. 

Wśród książek Lema Żakowski wyróżnia "Solaris". "Po pierwsze to po prostu bardzo dobra książka, a po drugie - mądra i intelektualna" - dodaje Żakowski.

* * *

Stanisław Lem zmarł w szpitalu Collegium Medicum UJ, gdzie przebywał od kilku tygodni.

Pisarz urodził się 12 września 1921 r. we Lwowie. Jego ojciec był lekarzem laryngologiem. Lem zdał egzaminy na Politechnikę Lwowską, ale ze względu na "niedobre pochodzenie" nie został przyjęty na uczelnię, a ojciec korzystając ze swoich znajomości umieścił go na medycynie. Podczas okupacji niemieckiej Stanisław Lem pracował jako mechanik i spawacz. W 1946 r. w ramach akcji repatriacyjnej przeniósł się z rodzicami do Krakowa, gdzie kontynuował studia medyczne.

Jak sam przyznał, przełomem w jego życiu było spotkanie doktora Mieczysława Choynowskiego i posada asystenta w założonym przez niego Konserwatorium Naukoznawczym. Lektura dzieł z logiki, metodologii nauk, psychologii, historii nauk przyrodniczych oraz wielu innych dziedzin okazała się niezwykle przydatna dla pisarza science-fiction.

Lem debiutował w 1946 roku nowelą "Człowiek z Marsa", drukowaną w odcinkach w "Nowym Świecie Przygód". Pięć lat później ukazała się jego pierwsza powieść  fantastyczno-naukowa "Astronauci".

Kolejne dzieła Lema:"Powrót z gwiazd", "Solaris", "Opowieści o pilocie Pirxie", "Dzienniki Gwiazdowe", "Cyberiada" weszły do kanonu najsłynniejszych dzieł science fiction XX wieku. Na granicy powieści fantastyczno-naukowej i kryminalnej sytuują się "Śledztwo" i "Katar".

Lata swojego dzieciństwa we Lwowie opisał w autobiograficznej powieści "Wysoki Zamek". Lem uprawiał także prozę dyskursywną: "Dialog", "Summa Technologiae", "Filozofia przypadku", "Fantastyka i futurologia", "Rozprawy i szkice".

W 1973 r. Stanisław Lem został honorowym członkiem Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Pisarzy Science Fiction w Ameryce). Tytuł ten odebrano mu jednak za krytyczne wypowiedzi o amerykańskiej literaturze science-fiction.

Pół roku po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego pisarz wyjechał do Niemiec, a później do Austrii. Do kraju wrócił w 1988 roku. Współpracował z "Tygodnikiem Powszechnym", "Odrą", "PC Magazine".

Lem jest kawalerem Orderu Orła Białego, honorowym obywatelem Krakowa, doktorem honoris causa Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytetu Opolskiego, Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego i Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Łączny nakład jego książek, tłumaczonych na 41 języków, przekroczył 27 mln egzemplarzy. Oto  bibliografia jego twórczości.

Proza, dramaty:
 
"Człowiek z Marsa", I edycja książkowa: Warszawa: Nowa, 1994.
"Astronauci", Warszawa: Czytelnik, 1951.
"Jacht Paradise. Sztuka z czterech aktach (współautor: Roman Hustarski). Warszawa: Czytelnik, 1951.
"Sezam i inne opowiadania". Warszawa: Iskry, 1954.
"Czas nieutracony", Kraków: WL, 1955; cz. I: "Szpital Przemienienia" wydawana osobno od edycji: Warszawa: Czytelnik, 1975.
"Obłok Magellana", Warszawa: Iskry, 1955.
"Dzienniki gwiazdowe", Warszawa: Iskry, 1954.
"Eden", Warszawa: Iskry, 1959.
"Śledztwo", Warszawa: MON, 1959.
"Inwazja z Aldebarana", Kraków: WL, 1959.
"Powrót z gwiazd", Warszawa: Czytelnik, 1961.
"Solaris", Warszawa: MON, 1961.
"Pamiętnik znaleziony w wannie", Kraków: WL, 1961.
"Księga robotów", Warszawa: Iskry, 1961.
"Noc księżycowa", Kraków: WL, 1963.
"Niezwyciężony i inne opowiadania", Warszawa: MON, 1964.
"Bajki robotów", Kraków: WL, 1964.
"Polowanie", Kraków: WL, 1965.
"Cyberiada", Kraków: WL, 1965.
"Głos Pana", Warszawa: Czytelnik, 1968.
"Opowieści o pilocie Pirxie", Kraków: WL, 1968.
"Doskonała próżnia", Warszawa: Czytelnik, 1971.
"Bezsenność", Kraków: WL, 1971.
"Wielkość urojona", Warszawa: Czytelnik, 1973.
"Głos Pana; Kongres futurologiczny", Kraków: WL, 1973.
"Katar", Kraków: WL, 1976.
"Maska", Kraków: WL, 1976.
"Suplement", Kraków: WL, 1976.
"Powtórka", Warszawa: Iskry, 1979.
"Golem XIV", Kraków: WL, 1981.
"Wizja lokalna", Kraków: WL, 1982.
"Prowokacja", Kraków: WL, 1984.
"Biblioteka XXI Wieku", Kraków: WL, 1986.
"Fiasko", Kraków: WL, 1987.
"Pożytek ze smoka i inne opowiadania", Chotomów: Verba, 1993.
"Zagadka", Warszawa: Interart, 1996

Eseje:
"Dialogi", Kraków: WL, 1957.
"Wejście na orbitę", Kraków: WL, 1962.
"Summa technologiae", Kraków: WL, 1964.
"Filozofia przypadku", Kraków: WL, 1968.
"Fantastyka i futurologia", Kraków: WL, 1970.
"Rozprawy i szkice", Kraków: WL, 1975.
"Lube czasy", Kraków: Znak, 1995.
"Sex Wars", Warszawa: Nowa, 1996.
"Tajemnica chińskiego pokoju", Kraków: Universitas, 1996.
"Dziury w całym", Kraków: Znak, 1997.
"Bomba megabitowa", Kraków: WL, 1999.
"Okamgnienie", Kraków: WL 2000

AGW/ HP/ MRT/ ULA/ WOS

PAP -  Nauka w Polsce
reo