Jeszcze w latach 80. dwudziestego wieku polskie zające, jako najzdrowsze i najsilniejsze osobniki tego gatunku w Europie, przewożono za granicę, aby zasiliły bratnie populacje. Czasem wysyłano nawet po kilkadziesiąt tysięcy szaraków rocznie.

DRAPIEŻCY, ZŁA DIETA CZY ZANIECZYSZCZENIA?

Wrocławscy badacze podają wiele - hipotetycznych na razie - przyczyn wymierania szaraka.

Mogą być nimi drapieżniki, jak choćby mnożące się ostatnio lisy lub objęte ochroną ptaki zdolne do upolowania małego zająca.

Powodem może być też rosnące w ostatnich latach zanieczyszczenie środowiska metalami ciężkimi, sztucznymi środkami ochrony roślin, czy wreszcie monokulturowa uprawa rolna, powodująca drastyczne zubożenie zajęczej diety.

Najbardziej prawdopodobne jest jednak dziesiątkowanie tego gatunku przez wirus EBHS (European Brown Hare Syndrome), opularnie zwany zespołem zająca szaraka. Z tą wstępną diagnozą zgadza się prof. dr hab. Tadeusz Frymus, kierownik Zakładu Chorób Zakaźnych i Epidemiologii Wydziału Medycyny Weterynaryjnej warszawskiej SGGW.

GROŹNY WRÓG ZAJĘCY

"EBHS jest wirusem wśród zajęcy bardzo rozpowszechnionym. Wprawdzie badanie zajęczych ciał nie jest łatwe (ze względu na obecność padlinożerców), jednak u znalezionych martwych osobników często stwierdza się obecność tego wirusa" - zaznacza Frymus.

Stopień zagrożenia gatunku tą właśnie chorobą będzie jednak, zdaniem Frymusa, trudny do określenia, gdyż zając jest zwierzęciem wrażliwym. Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo, że na jego zanikanie ma wpływ wiele czynników jednocześnie.

EBHS powoduje w mózgu zwierzęcia zmiany podobne do zmian zachodzących u ludzi w przebiegu choroby Alzheimera. Wywoływany jest przez Calicivirus, bardzo łatwo przekazywany na kolejne osobniki - w kontakcie bezpośrednim, przez skażone przedmioty, a także insekty, ptaki lub gryzonie. Calicivirus jest bardzo oporny; może przetrwać 105 dni w temperaturze pokojowej, a aż 560 w -4°C.

Calicivirus wywołuje też inną popularną chorobę, tzw. VHD (Viral Haemorrhagic Disease), czyli wirusową chorobę krwotoczną królików, stwierdzoną po raz pierwszy w Chinach w 1984 roku, kiedy to miał miejsce tzw. chiński pomór królików. Do Polski choroba ta zostałą przyniesiona w roku 1989. W nadostrej postaci choroby zwierzęta padają natychmiast, bez żadnych objawów klinicznych. W innym jej przebiegu rozwija się żółtaczka, a śmierć następuje w ciągu około 3 godzin.

Śmiertelność wynosi prawie 100 procent. Bardzo rzadko zwierzę zdrowieje, ale wtedy staje się odporne na ponowne zakażenie. Skuteczne metody leczenia jak dotąd nie istnieją. Profilaktycznie stosuje się szczepionkę o nazwie Cunivac, dającą odporność na około 9 miesięcy.

SZARAKI W WOLIERZE

Badania nad szarakiem, najbardziej jak dotąd szczegółowe w Europie, prowadzi zespół około 30 wrocławskich naukowców (biologów, genetyków, lekarzy weterynarii), którzy obserwują zwierzęta w specjalnie przygotowanej, 9-hektarowej wolierze w Ośrodku Badań Środowiska Leśnego i Hodowli Zwierząt Łownych AR w podwrocławskim Złotówku.

W ubiegłym roku zakupiono 38 zajęcy odłowionych w południowo – wschodniej Polsce. Nie sprecyzowano dokładnie czasu trwania obserwacji, ale potrwają one na pewno kilka lat.

NIETOWARZYSKI NOCNY MAREK

Zając szarak (Lepus europaeus europaeus) obecny jest w całej Europie, z wyjątkiem Norwegii, północnej Szwecji, Finlandii i Związku Radzieckiego. Najbardziej odpowiadającym mu środowiskiem są tereny polne, ale zamieszkuje także, choć rzadziej, lasy, bagna, torfowiska lub nadmorskie wydmy.

Silne tylne nogi zająca (tzw. skoki) są dwukrotnie dłuższe od przednich. Stopy porastają gęste włosy tworzące rodzaj szczotki. Uszy szaraka (słuchy), zakończone czarno i dłuższe niż głowa są bardzo ruchliwe, zdolne do poruszania się we wszystkich kierunkach. Mieszanina wielu odcieni barw kożucha, nadaje zającowi kolor określany jako ziemisty. Zające są roślinożercami, a ich pełna dawka żywieniowa wynosi do 1000 g świeżej masy na dobę. Do picia wystarcza im rosa, kropelki deszczu na roślinach oraz woda zawarta w pożywieniu.

Zające osiągają dojrzałość płciową już w pierwszym roku życia, wykazując fizjologiczną zdolność do rozmnażania się przez 10 miesięcy w roku. Ciąża trwa około 42 dni, a liczba młodych w miocie waha się od 1 do 6. Maksymalną długość życia zająca określa się na 13 lat; średnio wynosi ona 5 lat.

Szarak prowadzi głównie nocny tryb życia. Zauważony przez intruza w swej kryjówce najpierw trwa bez ruchu, by następnie ogromnym susem wyskoczyć z kotliny (dołka, wgłębienia) i uciec. Zające doskonale skaczą w dal i wzwyż, biegają osiągając prędkość do 80 km/h.

Są raczej nietowarzyskie. Prowadzą z reguły samotny tryb życia. Z rzadka tworzą luźne stadne skupienia, ze swymi braćmi pozostają w kontakcie słuchowym i węchowym. W zależności od kierunku wiatru wybierają kotliny, próbując słuchem lub wzrokiem uchwycić pierwsze oznaki zbliżającego się niebezpieczeństwa.

Szkody czynione przez zająca szaraka są niemal niezauważalne, ze względu na rozproszenie osobników. Największe powstają w sadach i leśnych szkółkach, gdzie młode drzewka ogryzane są z kory.

Jak zapewnia prof. Nicpoń, naukowcy uczynią wszystko, by poznać przyczynę upadku tego gatunku i ocalić go przed całkowitym wyginięciem.

PAP – Nauka w Polsce, Marta Stankiewicz

reo