Siedem placów - Bankowy, Teatralny, Piłsudskiego, Małachowskiego, Dąbrowskiego, Grzybowski i Żelaznej Bramy - stanowiło centrum przedwojennej Warszawy.

Place pełniły funkcje handlowe, administracyjne i były ośrodkami życia kulturalnego.

Dzisiaj takiego centrum już nie ma - zostało całkowicie zniszczone podczas Powstania Warszawskiego i po jego kapitulacji, podobnie jak i pozostała część Warszawy.

ŚCISŁE CENTRUM

Siedem historycznych placów tworzyło w przedwojennej Warszawie ścisłe centrum miasta.

Place były skupione wokół Ogrodu Saskiego (w promieniu ok. 500 metrów od ogrodu) i były z nim połączone uliczkami (dzisiaj już w przeważającej części te uliczki nie istnieją).

\"Skupione wokół Osi Saskiej place tworzyły układ przypominający konstelację gwiazd połączonych ze sobą pierścieniem dróg\" - mówi kustosz Joanna Maldis z Muzeum Historycznego Miasta Stołecznego Warszawy http://um.warszawa.pl/muzeum_historyczne/

Jak wyjaśnia, koncentryczny układ placów przestał być widoczny \"od czasu przebicia ulicy Marszałkowskiej przez Ogród Saski\".

Przed wojną wokół placów istniała zabudowa mieszkaniowa, funkcjonowały najważniejsze budynki publiczne, kawiarnie, restauracje i sklepy. Rozwijał się handel.

ZAKUPY NA PLACU ŻELAZNEJ BRAMY

Wielu warszawiaków wspomina Pl. Żelaznej Bramy jako stałe miejsce, w którym robiło się zakupy.

Helena Rosińska, która w Powstaniu walczyła w Zgrupowaniu \"Gurt\", pseudonim Helka, wspomina, że zawsze jeździła z rodzicami właśnie na ten plac.

\"Robiliśmy duże zakupy na weekend i wracaliśmy do domu dorożką\" - opowiada Rosińska.

Także warszawiak Dariusz Wanat, którego siostry zginęły w Powstaniu Warszawskim, wspomina, że Pl. Żelaznej Bramy był centrum handlowym stolicy.

\"Na placu były hale targowe, w tym ogromna hala Wielopole, kioski, bazar. Dzisiaj takiego miejsca już nie ma\" - dodaje z żalem.

PĘPKI KOMUNIKACYJNE

Pl. Bankowy i Pl. Teatralny były natomiast - jak mówi - \"pępkami komunikacyjnymi całej Warszawy\".

\"Z tych placów odjeżdżały wszystkie autobusy i tramwaje\" - wspomina Wanat.

\"Na spacer zawsze chodziłem do Ogrodu Saskiego, a na zakupy z żoną na ul. Marszałkowską, która wtedy była +szczytem niemożliwości+. Wszystko tam było ekskluzywne i bardzo drogie. Kiedy przechodziliśmy tam z żoną, nie mogłem jej jednak czegoś nie kupić\" - opowiada.

MAŁY PARYŻ

Z uśmiechem place warszawskie wspomina również Zdzisław Gniadek, w Powstaniu pseudonim Spokojny, który Śródmieście pamięta także z czasów okupacji.

\"To była piękna dzielnica, nazywaliśmy ją małym Paryżem\" - tłumaczy.

Jako zawzięty kinoman, pan Gniadek chodził na wszystkie premiery do Teatru Wielkiego i do kina, które znajdowało się na Pl. Teatralnym.

\"Do Ogrodu Saskiego chodziło się na randki, a na spacery na Stary Rynek\" - opowiada.

ODBUDOWA WEDŁUG INNYCH ZAŁOŻEŃ

Dlaczego place utraciły swoje znaczenie i funkcję?

\"Główną przyczyną są zniszczenia wojenne i odbudowa po wojnie Warszawy według założeń socrealistycznej architektury\" - mówi kustosz Maldis.

W latach 1939-45 lewobrzeżna Warszawa została zniszczona w blisko 70 proc. (dotyczy to zabudowy; taką liczbę, według Maldis, podają najnowsze publikacje).

Na wygląd stolicy w roku 1945 wpłynęły:

* walki o miasto we wrześniu 1939 roku i bombardowania niemieckich samolotów,

* powstanie w getcie w kwietniu 1943 roku i \"zrównanie z ziemią\" zajmowanej przez nie części miasta po jego zakończeniu,

* Powstanie Warszawskie w 1944 roku i - po jego stłumieniu - metodyczne wyburzanie miasta.

1946 - ZACHOWANA PRZEDWOJENNA SIATKA ULIC

Pomimo tych zniszczeń, co można zobaczyć na starych filmach i fotografiach, w 1946 roku w lewobrzeżnej Warszawie zachowała się przedwojenna siatka ulic, istniało dużo zachowanych, lub nadających się do odtworzenia domów.

\"Powrót do przedwojennej architektury był przynajmniej we fragmentach możliwy\" - ocenia Maldis.

Dlaczego tak się nie stało? Odbudowę stolicy traktowano jako sprawę ideologiczną.

Powołane do życia w lutym 1945 roku Biuro Odbudowy Stolicy (BOS) w większości swoich planów realizowało założenia socjalistycznej architektury, na wzór \"niedoścignionej\" stolicy ZSRR - Moskwy.

Z inicjatywy BOS odbudowano także jednak - z zachowaniem ich przedwojennego kształtu - Stary Rynek i Trakt Królewski.

PROPAGANDA

Warszawa miała pełnić funkcję propagandowe.

\"Nowa Warszawa, stolica państwa socjalistycznego, musi otrzymać swój piękny wyraz, znamionujący nową epokę prawdziwego humanizmu - epokę praw człowieka pracy\" - mówił Bolesław Bierut (w latach 1947-1952 prezydent Rzeczypospolitej Polskiej) w lipcu 1949 roku podczas I konferencji PZPR w Warszawie.

Znaczący wpływ na kształt dzisiejszej stolicy miała budowa Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina - \"daru narodów Związku Radzieckiego\".

Z tą budową wiązały się radykalne zmiany w Śródmieściu: wyburzano kamienice, aby poszerzyć i przedłużyć ulicę Marszałkowską, rozbierano domy w celu wytyczenia Pl. Defilad.

O wyglądzie dzisiejszej stolicy (podstawowy układ urbanistyczny miasta powstał w latach 1947-1955 i bez większych zmian istnieje do dzisiaj) zadecydowały także: trasa W-Z, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), dzielnice przemysłowe oraz odbudowane Stare Miasto i Trakt Królewski.

PRÓBY ODTWORZENIA DAWNEJ TKANKI

Obecnie jest tendencja do odtwarzania dawnej tkanki miejskiej, tam gdzie jest to jeszcze możliwe.

Wyrazem tych zmian jest planowana zabudowa Pl. Defilad, odbudowa pałacu Saskiego i Bruehla oraz przywrócenie handlowego charakteru Pl. Żelaznej Bramy - mówi Grzegorz Buczek, wiceprezes oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich http://www.sarp.org.pl/ (SARP) w Warszawie.

\"Odbudowuje się poszczególne obiekty historyczne, ale cały czas brakuje kompleksowego podejścia do zagospodarowania przestrzennego placów\" - zwraca uwagę Buczek.

* Nauka w Polsce - Monika Jarosz *

28 lipca 2004