Skałki są interesującym elementem krajobrazu, często o imponujących wymiarach i dziwnych kształtach. Są widoczne z dużych odległości jako korony górskich szczytów i elementy urozmaicające monotonne stoki. Z wieloma skałkami są związane ludowe opowieści i legendy, świadczące w ten sposób o wczesnych próbach wyjaśnienia pochodzenia tych intrygujących form. Co jednak jest główną przyczyną powstawania skałek, i dlaczego możemy je obserwować tylko na wybranych fragmentach górskich stoków? Na te i inne pytania w swoich badaniach starała się udzielić odpowiedzi dr Aleksandra Michniewicz, geograf geomorfolog z Uniwersytetu Wrocławskiego. Za rozprawę doktorską powstałą w oparciu o wyniki swoich badań dr Michniewicz otrzymała w 2022 roku dyplom im. Stefana Kozarskiego, przyznawany przez Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich.

Do swoich badań Aleksandra Michniewicz wybrała Sudety Zachodnie, typując kilka miejsc o dużych nagromadzeniach skałek.

Zachodnia część polskich Sudetów to chyba jedyny obszar w Polsce, w którym tak blisko siebie rozwinęły się skałki o różnej budowie i historii geologicznej. Region ten obfituje w różne formy skałkowe, które posiadają znaczne walory naukowe i turystyczne. Część z nich bowiem znajduje się na terenach geoparków - krajowego (Karkonoski Park Narodowy) oraz niedawno ustanowionego Światowego Geoparku UNESCO Kraina Wygasłych Wulkanów - zauważa autorka badań w materiale przesłanym serwisowi Nauka w Polsce.

"Pochodzenie sudeckich skałek już od początków XX wieku nurtowało wielu badaczy przyrody. Utarły się wówczas dwie główne koncepcje dla ich rozwoju w dawnych warunkach klimatu gorącego lub bardzo zimnego. Głównym 'kluczem' do wyjaśnienia pochodzenia skałek miała być ich osobliwa morfologia (bardziej zaokrąglone lub ostrokrawędziste ściany skalnych brył), które ściśle wiązano z danym okresem klimatycznym. Ta kwestia przez lata badań naukowych uległa jednak zatarciu i co raz większy nacisk kładziono na powiązania rzeźby skałek z cechami podłoża geologicznego, z którego są zbudowane" - pisze dr Michniewicz.

W swoich badaniach geograf z UW zastosowała różne metody terenowe i kameralne, oparte na pomiarach i danych ilościowych. To pozwoliło jak najlepiej przeanalizować warunki, które wpływają na występowanie skałek i ich późniejszy rozwój na stokach. Badaczka uwzględniła rodzaj podłoża geologicznego (czynnik litologiczny) oraz gęstość i kierunki spękań i szczelin (czynnik strukturalny). Badania prowadzono więc na skałkach zbudowanych z różnego typu podłoża geologicznego: granitognejsów Pogórza Izerskiego, młodszych granitów waryscyjskich, budujących grzbiety Karkonoszy i Rudaw Janowickich, oraz na zmetamorfizowanych zieleńcach poduszkowych, które są pozostałością po podwodnych wylewach lawy bazaltowej i obecnie wystają na stokach Gór Kaczawskich.

"Badania wykazały, że najwięcej skałek - ponad 300 - rozwinęło się w niewysokich Rudawach Janowickich. Północna część tego regionu obfituje w różnorodne i intrygujące kształtami formy, które na stokach wystają jako bardzo liczne i gęsto usiane skalne grupy. Bardzo osobliwą formacją jest skalne miasto Starościńskich Skał, które tworzy szereg skalnych murów i korytarzy oraz skalnych baszt, z powierzchni których można podziwiać malownicze widoki. Granitowe skałki są także wizytówką znacznie wyższych Karkonoszy. Tutaj jednak skałki występują rzadziej, w oddalonych od siebie grupach lub jako pojedyncze formy na rozległym północnym skłonie gór. Karkonoskie skałki swoimi kształtami ściśle nawiązują do regularnego systemu spękań w granicie. Bardzo ciekawe formy skalnych ambon i asymetrycznych progów wystających ze stoków można oglądać na skałkach zieleńcowych w Górach Kaczawskich. Formy te cechują się dużą liczebnością i największym zagęszczeniem w obrębie jednej litologii - występują wszędzie tam, gdzie grzbiety są zbudowane z płatów zieleńców. Dobrze zachowana struktura geologiczna poduszek lawowych powoduje, że są one bardzo cennym stanowiskiem edukacyjnym i naukowym. W czasach przedwojennych grupy zieleńcowych skałek były objęte ochroną jako pomniki przyrody" - opisuje autorka analiz.

Swoimi badaniami Michniewicz potwierdziła, że obecność skałek na górskich stokach nie ma charakteru losowego. Bardzo ważnym i często inicjalnym czynnikiem dla występowania tych form jest litologia, na którą nakładają się specyficzne dla danego obszaru inne uwarunkowania, jak czynniki strukturalne (cechy systemu spękań), wysokość bezwzględna, nachylenie, ekspozycja stoków i wynikające z historii geologicznej regionu. W węższym rozumieniu morfologia skałek, niezależnie od typu skał budujących, jest ukształtowana głównie przez cechy systemu spękań takich jak gęstość i kierunek, a ich wygląd nie stanowi zapisu warunków klimatycznych, w których mogły powstać - czytamy w informacji przesłanej przez badaczkę.

Skałki na powierzchni rozwijają się do dziś, ulegając degradacji pod wypływem wody, temperatury czy porastających ich roślin. Przejawem ciągle zmieniającego się kształtu skałek są widoczne na ich powierzchniach misy wietrzeniowe lub oderwane i zalegające nieopodal skalnych ścian żwiry, głazy i bloki, które niegdyś stanowiły ich spójną całość.

Nauka w Polsce

zan/