Już po przeczytaniu wstępu do książki doznałam wielkiego "Nie do wiary!" w to, jakiego hejtu doświadczył Ariely w internecie, gdzie stał się m.in. "współautorem oszustwa COVID 19". On sam stał się celem dezinformacji, a on w efekcie tych doświadczeń postanowił napisać książkę, aby zrozumieć sposób myślenia ludzi, którzy montowali fałszywe filmiki z jego udziałem i rozpowszechniali je w mediach społecznościowych. Postanowił zbadać, co pchnęło ich do stworzenia wszystkich opowieści na jego temat. "Dzięki temu mogłem stać się lepszym naukowcem, a przy okazji odzyskać (przynajmniej częściowo) kontrolę nad sytuacją" - uzasadnia we wstępie do książki. Wykorzystał w tej analizie zjawiska błędnych przekonań swoje dotychczasowe badania dotyczące irracjonalności.

Jeszcze dziesięć lat wcześniej brak zaufania i dezinformacja nie były dla niego poważnymi tematami - ale dziś uważa, że "dezinformacja to niszczące nieprawdy, które mogą głęboko zmieniać ludzi – niekiedy tak bardzo, że nie ma już powrotu". Jego zdaniem to realne zagrożenie dla naszej zdolności do jednoczenia się i wspólnego radzenia sobie z poważnymi wyzwaniami.

Ariely przekonuje, że aby wyjaśnić irracjonalną atrakcyjność dezinformacji, najpierw musimy zrozumieć proces przyjmowania błędnych przekonań (misbelief). Błędne przekonania pokazane są w książce jako pewna perspektywa lub nastawienie psychiczne, które działa jak soczewka zniekształcająca sposób, w jaki ludzie widzą świat, myślą o nim i opisują go innym.

Autor podczas pisania książki poświęcił się całkowicie słuchaniu materiałów dotyczących błędnych przekonań i poczuł się "jak narkoman". "Te historie i sposób ich opowiadania są tak zajmujące, iż trudno się od nich oderwać" - przyznaje.

Powołując się na najnowsze badania, Ariely ujawnia najważniejsze czynniki – emocjonalne, poznawcze, osobowościowe i społeczne, które wciągają ludzi w wir nieufności i fałszywych informacji, i dowodzi, że w pewnych okolicznościach każdy z nas może ulec błędnym przekonaniom.

Zwraca uwagę na przykład na rolę stresu w tym procesie. "Odczuwany stres sprawia, że wolimy szukać czarnych charakterów, które można obwiniać za całe zło, oraz wytyczyć wyraźne granice moralne, niż zadowolić się odcieniami szarości, w jakich często jawi się rzeczywistość" - pisze.

Opisuje badania rolników w Indiach, ale i ubogich wieśniaków w Bangladeszu i Ugandzie po to, aby dostarczyć ważnych informacji pomocnych w zrozumieniu, w jaki sposób stres wpływa na funkcjonowanie poznawcze i jak to wygląda u wyznawców błędnych przekonań. "Stresująca sytuacja jest obciążeniem, które zmniejsza naszą przepustowość poznawczą, a co za tym idzie wywiera negatywny wpływ na jasność myślenia i kontrolę wykonawczą" – zauważa Ariely. Stres upośledza naszą zdolność do podejmowania racjonalnych decyzji, wymagających odroczenia gratyfikacji. Stres związany z pandemią Covid19 wpływał na nas wszystkich, nikt nie był całkowicie odporny na niepewność, dezorientację i lęk, jaki towarzyszył kryzysowi. Autor zadał sobie wiele trudu, aby zrozumieć wyznawców spiskowych teorii, dlatego z wieloma z nich się spotkał i rozmawiał osobiście.

Proces błędnego przekonania porównuje do wiru w kształcie lejka. "W miarę jak ludzie przesuwają się w dół lejkowatego wiru błędnych przekonań, zbliżają się jednak do punktu, w którym zdrowy sceptycyzm przeistacza się w automatyczną nieufność wobec wszystkiego, co pochodzi z głównego nurtu, a otwartość umysłu – w dysfunkcyjne zwątpienie” - pisze Ariely.

O tym, jak bardzo jesteśmy podatni na błędne przekonania, w dużej mierze zależy od osobowości. Ariely szczególnie zwraca uwagę, że w wirze błędnych przekonań obok stresu swoją ważną rolę odgrywa narcyzm. "Stres wywiera negatywny wpływ na nas wszystkich i wzbudza w ludziach głęboką potrzebę znalezienia odpowiedzi i odzyskania poczucia kontroli" - zaznacza. Z kolei "u osoby narcystycznej ta potrzeba jest szczególnie silna".

Oddzielny rozdział autor poświęcił na ostracyzm, przynależność i atrakcyjność społeczną błędnych przekonań, pokazując, jak elementy społeczne są odpowiedzialne za procesy, które przyciągają ludzi ku wirowi błędnych przekonań, utrzymują ich w tym wirze oraz umacniają ich oddanie nowym ideom.

Zgadzam się z autorem, że "z szerszej perspektywy książka jest opowieścią o zaufaniu i o erozji zaufania". "Błędne przekonania nadszarpują zaufanie i stwarzają realne zagrożenie dla naszej zdolności do współpracy" - pisze Ariely. Dodaje, że "kryzys zaufania jest jednym z największych wyzwań, z jakimi mierzą się współczesne społeczeństwa. Musimy odważnie stawić mu czoło, jeśli pragniemy powstrzymać falę błędnych przekonań" - zauważa autor książki.

Zwraca uwagę, że "rozpowszechnianie fałszywych informacji jest dzisiaj tańsze i łatwiejsze niż kiedykolwiek wcześniej" dzięki np. sztucznej inteligencji zdolnej generować fałszywe informacje, które wydają się autentyczne i wiarygodne. Zaznacza, że, "co prawda wir błędnych przekonań nie jest technologią, e skomplikowaną mieszanką procesów ludzkich, czynników zewnętrznych i technologii", dlatego  trzeba zrobić coś więcej niż ulepszyć platformy społecznościowe.

Sam pomimo ataków na siebie – dostrzegł ludzką twarz tych, którzy go demonizowali. Jednak rozumienie sił podsycających błędne przekonania czyni nas – jako jednostki i jako całe społeczeństwo – bardziej odpornymi na ich zwodniczy czar.

Jego zdaniem, poprzez zrozumienie mechanizmów psychicznych, które tkwią w każdym z nas możemy osłabić oddziaływanie dezinformacji.

Ciekawe w książce są fragmenty zatytułowane "Pomocna (mam nadzieję) wskazówka", które mogą być cenną podpowiedzią, jak postępować, aby nie wpaść w wir błędnych przekonań i dezinformacji.

Książka ukazała się nakładem Wydawnictwa "Smak słowa".

Anna Mikołajczyk-Kłębek