Czaszki z Puszczy Białowieskiej

"Oddajemy w ręce czytelników album czaszek ssaków, prezentujący niezwykłą różnorodność tego elementu szkieletu u wszystkich gatunków występujących w Puszczy Białowieskiej - zaczynając od żubra, u którego długość czaszki przekracza pół metra, a kończąc na ryjówce malutkiej, o czaszce zaledwie piętnastomilimetrowej długości" - napisali we wstępie odpowiedzialny za opiekę merytoryczną dr hab. Karol Zub i dr hab. Michał Żmihorski, prof. Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży i dyrektor tej placówki.

Przypominają oni, że w Puszczy Białowieskiej występuje obecnie 65 gatunków ssaków, co stanowi ponad połowę wszystkich stwierdzonych w Polsce i jest większością gatunków typowych dla niżu środkowoeuropejskiego. "Obszar ten jest unikalną ostoją zespołów ssaków, ponieważ na jej niewielkim obszarze odnotowuje się tak znaczne bogactwo gatunkowe. Można tu spotkać wiele gatunków rzadkich i ginących w skali Europy, a dla ryjówki średniej jest to dotychczas jedyne miejsce występowania w Polsce" - podkreślili naukowcy.

W publikacji prezentowane są ilustracje przygotowane w ramach projektu "e-Puszcza, Podlaskie cyfrowe repozytorium przyrodniczych danych naukowych", realizowanego w IBS PAN przy wsparciu programu Polska Cyfrowa (więcej - na stronie OpenForestData.pl). W ramach prac projektowych za pomocą skanera 3D wykonano digitalizacje setek dużych i średniej wielkości zwierząt, a w przypadku najmniejszych ssaków, głównie gryzoni, ssaków owadożernych i nietoperzy, użyto mikrotomografu komputerowego.

"Bohaterami" książki są więc żubr, jeleń, łoś, sarna, dzik, ryś, lis, wilk, niedźwiedź brunatny, jenot, borsuk, wydra, szop pracz, piżmak, bóbr, kuna leśna i domowa, łasica, gronostaj, tchórz, wizon amerykański, wiewiórka, popielica, koszatka, orzesznica, zając, jeż, kret. Leśna drobnica reprezentowana jest przez smużkę leśną, karczownika, norniki i nornicę, myszarki, mysz, badylarkę, szczury, zębiełka białawego, ryjówki i rzęsorki. Bogata jest lista nietoperzy, na którą trafiły: borowiec wielki, olbrzymi i leśny, mopek zachodni, nocki - rudy, Nattera, Brandta i łydkowąsy, karliki - drobny, malutki i większy, mroczak posrebrzany, mroczek pozłocisty i późny, gacek brunatny i szary. Uwzględniono też ilustracje czaszek konia, żubronia, bydła domowego, owcy, świni, psa, kota, żbika leśnego i szakala złocistego.

Prezentowane okazy pochodzą z Naukowej Kolekcji Zoologicznej IBS PAN, która jest tworzona ponad 70 lat i zawiera  niemal 200 tys. okazów. Autorzy wstępu podkreślają, że zasoby te są źródłem materiału, służącego do badań i porównań. "Szczególną wartością tej kolekcji w dobie szybkich zmian zachodzących w środowisku naturalnym jest możliwość badania procesów ewolucyjnych i adaptacji morfologicznych ssaków do zmieniających się warunków środowiskowych oraz dokumentowania czasowych i przestrzennych zmian zasięgu występowania różnych gatunków ssaków w PB i całej Polsce" - napisali.

We wstępnie zaznaczono, że jednym z wymiarów bioróżnorodności jest zmienność morfologiczna, która przejawia się w budowie ciała organizmów żywych, ich wielkości, kształtach oraz proporcjach i rozmieszczeniu struktur o odmiennych funkcjach i pochodzeniu. Wśród zwierząt kręgowych ssaki są niezwykle mocno zróżnicowane pod względem rozmiarów i form. Cała ta różnorodność odzwierciedla różne sposoby zdobywania pożywienia, przemieszczania się i oddziaływania z otoczeniem, w tym z innymi organizmami.

Adaptacje te widać zwłaszcza w budowie zwierzęcych czaszek.

"Zmienność budowy czaszek oddaje bogactwo funkcji i ról ekologicznych poszczególnych gatunków w ekosystemie, stąd można by powiedzieć: 'pokaż mi swoją czaszkę, a powiem ci, kim jesteś'. Kształt, liczba i układ zębów, szwy, kłykcie, łuki, haczyki, otwory, szczeliny, wyrostki oraz inne struktury i elementy szkieletu są zapisem fascynującego procesu ewolucji gromady ssaków. W budowie czaszki wyróżnia się część ochraniającą mózg oraz część trzewiową, związaną przede wszystkim ze zdobywaniem pokarmu, która może pełnić również funkcje związane z komunikacją wewnątrzgatunkową, obroną lub walką. Charakterystyczne cechy budowy czaszki pozwalają nie tylko rozpoznawać gatunki ssaków, lecz także często określić ich płeć i wiek" - piszą Karol Zub i Michał Żmihorski.

Pięknie ilustrowana i opracowana graficznie książka została wydana przez IBS PAN w Białowieży.

zan/