Obok nauki zajmował się również działalnością społeczną. Już w czasie edukacji gimnazjum angażował się w prace kółek samokształceniowych. W późniejszym okresie wstąpił do związanego z ruchem ludowym Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki we Lwowie. Był członkiem jego zarządu, a także pełnił funkcję skarbnika. Prowadził również odczyty dla ludności wiejskiej.

W czerwcu 1904 r. z wyróżnieniem zdał egzamin dojrzałości, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego, wybierając jako kierunek filologię klasyczną. Właśnie w okresie studenckim prawdopodobnie został członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (dokładna data jego wstąpienia nie jest znana).

Po ukończeniu studiów w 1908 r. podjął pracę nauczyciela łaciny, greki i propedeutyki filozofii w IV Gimnazjum we Lwowie. W 1909 r. poślubił Bolesławę Wilczyńską. W 1913 r. wyjechał wraz z żoną do Pełkiń pod Jarosławem, gdzie objął obowiązki nauczyciela synów księcia Witolda Czartoryskiego.

Po rozłamie w PSL, który nastąpił w grudniu 1913 r., stanął po stronie Wincentego Witosa i Jakuba Bojki. Od 1914 r. był członkiem PSL "Piast".

W maju 1914 r. urodziła się Anna - jedyne dziecko małżeństwa Ratajów.

Po wybuchu I wojny światowej w trakcie rosyjskiej ofensywy w Galicji wraz z Czartoryskimi i własną rodziną opuścił Pełkinie. Następnie przebywał m.in. w Krakowie, Wiedniu i na Morawach. W 1917 r. ponownie podjął pracę w IV Gimnazjum we Lwowie. We wrześniu 1918 r. przeniósł się do Zamościa, gdzie został nauczycielem w Królewsko-Polskim Gimnazjum Męskim. Tam też związał się z PSL "Wyzwolenie".

13 października 1918 r. wziął aktywny udział w wiecu niepodległościowym zorganizowanym w Zamościu, w trakcie którego wygłosił gorące patriotyczne przemówienie. W krótkim czasie stał się jednym z liderów PSL "Wyzwolenie" w regionie. Przemawiał na spotkaniach, organizował Straż Obywatelską, a także publikował na łamach "Gazety Zamojskiej" (organu PSL) artykuły o tematyce politycznej.

26 stycznia 1919 r. został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego z zamojskiej listy PSL "Wyzwolenie". W pierwszym parlamencie odrodzonej Polski pracował w komisjach: oświaty, spraw zagranicznych i konstytucyjnej. W tej ostatniej pełnił najpierw funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego, w dużym stopniu przyczyniając się do opracowania Konstytucji Marcowej (1921) i nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu (1922). Jako zwolennik zjednoczenia ruchu ludowego był współtwórcą powstałego w październiku 1919 r. wspólnego klubu sejmowego PSL "Piast" i PSL "Wyzwolenie". Objął w nim funkcję wiceprzewodniczącego (przewodniczącym został Wincenty Witos).

W styczniu 1920 r., po utworzeniu odrębnego klubu PSL "Wyzwolenie" przez działaczy skupionych wokół prezesa Stanisława Thugutta, nie wstąpił do niego i pozostał nadal we wspólnym klubie. W konsekwencji wykluczono go z "Wyzwolenia", co spowodowało jego przejście do PSL "Piast".

W dramatycznym okresie wojny polsko-sowieckiej 1 lipca 1920 r. został członkiem Rady Obrony Państwa. 24 lipca 1920 r. objął stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w koalicyjnym Rządzie Obrony Narodowej pod prezesurą Wincentego Witosa.

We wrześniu 1921 r., po dymisji rządu W. Witosa, powrócił do pracy sejmowej i ponownie objął funkcję przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej. W wyborach parlamentarnych w listopadzie 1922 r. uzyskał mandat poselski kandydując z listy PSL "Piast". 1 grudnia 1922 r. dzięki wsparciu prawicy wybrany został marszałkiem Sejmu.

Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 r., zgodnie z Konstytucją Marcową, jako marszałek Sejmu przejął obowiązki głowy państwa. Tego samego dnia powierzył gen. Władysławowi Sikorskiemu misję tworzenia rządu. Władzę prezydencką 20 grudnia przekazał wybranemu przez Zgromadzenie Narodowe Stanisławowi Wojciechowskiemu.

Był jednym z twórców porozumienia pomiędzy PSL "Piast", Związkiem Ludowo-Narodowym i Chrześcijańską Demokracją, dzięki któremu 28 maja 1923 r. powstał drugi rząd W. Witosa.

W czasie zbrojnego zamachu stanu, którego dokonał Józef Piłsudski, Maciej Rataj ponownie stanął na czele państwa. 14 maja 1926 r. ustępujący prezydent Stanisław Wojciechowski przekazał mu uprawnienia Prezydenta Rzeczypospolitej.

Obowiązki te pełnił do 4 czerwca, kiedy to władzę prezydencką przejął od niego wybrany przez Zgromadzenie Narodowe na ten urząd Ignacy Mościcki, popierany przez J. Piłsudskiego, a także samego M. Rataja. Po zamachu majowym, wobec coraz częstych ataków J. Piłsudskiego na parlament, starał się bronić jego niezależności. W wyborach parlamentarnych w marcu 1928 r. uzyskał ponownie mandat poselski.

W Sejmie drugiej kadencji był członkiem komisji budżetowej oraz konstytucyjnej.

W latach 1928-1930 przeszedł na pozycje zdecydowanie opozycyjne wobec rządów sanacji. Reprezentując PSL "Piast" brał udział w tworzeniu Centrolewu. Angażował się także w działania zmierzające do zjednoczenia ruchu ludowego.

Po aresztowaniu we wrześniu 1930 r. W. Witosa, W. Kiernika i innych przywódców Centrolewu przejął kierownictwo w PSL "Piast". W listopadzie 1930 r. w wyborach do Sejmu trzeciej kadencji nie zdobył miejsca w parlamencie.

Po utworzeniu w marcu 1931 r. jednolitego Stronnictwa Ludowego wszedł w skład jego Naczelnego Komitetu Wykonawczego. W tym czasie został redaktorem "Zielonego Sztandaru", będącego organem prasowym SL. Funkcję tę pełnił do września 1939 r.

W styczniu 1934 r., w związku z polityczną emigracją W. Witosa, skazanego na karę więzienia w procesie przywódców Centrolewu, zajął jego miejsce w Sejmie. Od lutego 1935 r. pełnił funkcję prezesa NKW SL.

W czerwcu 1935 r. w swoim ostatnim przemówieniu sejmowym, dotyczącym projektów nowych ordynacji wyborczych do Sejmu i Senatu, które m.in. odbierały partiom politycznym prawo wysuwania własnych list kandydatów oraz zmniejszały w zasadniczy sposób liczbę uprawnionych do głosowania i kandydowania do Senatu, Maciej Rataj mówił: "Obawiam się (...), że ordynacja wyborcza, którą Panowie macie zamiar uchwalić, że ona te resztki wiary w kartę wyborczą na wsi, jeżeli one gdzieś jeszcze były, rozwieje, że chłopi przestaną mieć resztki nadziei, aby na tej drodze, poprzez urnę wyborczą dostała się wsi jakaś cząstka tej sprawiedliwości, której potrzebuje i której oczekuje. (...) Ja wiem jedno, że mam obowiązek powiedzieć, dzisiaj bardziej aniżeli kiedy indziej, jest to jeden z ostatnich dni, kiedy z tej trybuny odzywa się głos niezależny - mam obowiązek powiedzieć, że na wsi, to jest na tym terenie, który mnie specjalnie interesuje i który znam najbliżej, że na tym terenie nazbierała się taka niesłychana masa fermentów, taka niesłychana masa poczucia krzywdy, tak niesłychana masa beznadziejności, że jeżeli Panowie odejmiecie tej wsi resztkę nadziei, że na drodze dotychczasowej może uzyskać zmianę, to Panowie możecie się liczyć z tym, że ta wieś zacznie szukać innych dróg. Może nieskutecznie, może ku swojej klęsce, może ku swojej zgubie, ale będzie szukać".

Jego ówczesną pozycję w ruchu ludowym tak przedstawiał dr Arkadiusz Kołodziejczyk w opracowaniu "Maciej Rataj o parlamentaryzmie, państwie demokratycznym i sanacji": "Na niekwestionowanego przywódcę chłopów w latach trzydziestych wyrósł Wincenty Witos, ale w kraju rolę tę pełnił Rataj, który w najtrudniejszych dla stronnictwa chwilach okazał się przywódcą zdecydowanym, a przede wszystkim cieszącym się ogromnym autorytetem i zaufaniem chłopów". W porównaniu z W. Witosem, który chciał zaostrzenia walki o władzę z sanacją, M. Rataj - zdaniem dr Kołodziejczyka - realistycznej oceniał możliwości SL.: "(...) widział przede wszystkim potrzebę jego wewnętrznego wzmocnienia, zwiększenia liczebności, szerokiej pracy ideowo-wychowawczej, angażowania młodzieży, czekania na moment dekompozycji i osłabienia obozu sanacyjnego. Coraz wyraźniej dostrzegał też możliwość zagrożenia zewnętrznego ze strony hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego ZSRR. Z tego też powodu był przeciwny wywoływaniu niebezpiecznych wstrząsów wewnętrznych. Za naturalnego sojusznika SL Rataj uznawał ruch robotniczy, głównie PPS, do czego przyczyniła się zapewne jego bliska współpraca z Mieczysławem Niedziałkowskim. Z możliwości współpracy wykluczał komunistów z ich koncepcją tzw. frontu ludowego, słusznie uważając KPP za agenturę Kominternu. Poparty przez radykalnie nastawionych młodych działaczy sprzeciwił się przystąpieniu SL do Frontu Morges".

W 1937 r. był przeciwnikiem organizacji powszechnego strajku chłopskiego. 17 maja 1939 r. po powrocie do kraju W. Witosa przekazał mu kierownictwo SL. Po wybuchu II wojny światowej pozostał w kraju. Będąc zwolennikiem utworzenia jednolitej podziemnej organizacji wojskowej, zaangażował się w działania Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski. Jednocześnie dążył do rozwinięcia pracy konspiracyjnej przez SL.

Pod koniec listopada 1939 r. został aresztowany przez Niemców. Przetrzymywany był w więzieniu przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie. Na początku 1940 r. został zwolniony. Przeniósł się do Otwocka. Wkrótce powrócił jednak do Warszawy i w marcu 1940 r. zorganizował Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, nad którym przejął zwierzchnictwo. 30 marca 1940 r. został ponownie aresztowany. Tym razem osadzono go w więzieniu na Pawiaku.

21 czerwca 1940 r. Maciej Rataj razem z innymi więźniami, wśród których był m.in. Mieczysław Niedziałkowski, został rozstrzelany w leżących pod Warszawą Palmirach. W 1946 r. jego ciało zostało ekshumowane i uroczyście pochowane na cmentarzu w Palmirach. MJS

PAP - Nauka w Polsce

bsz