FNP nagrodziła prof. Adama Łajtara z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego za interpretację źródeł epigraficznych, ukazującą religijne i kulturowe aspekty funkcjonowania średniowiecznych społeczności zamieszkujących Dolinę Nilu.

Jak wyjaśnia FNP w opisie dokonań laureata nagrody, papirologia jest nauką zajmującą się badaniem rękopisów sporządzonych na papirusie. Epigrafika to dyscyplina badawcza, która ma za przedmiot odczytywanie i analizowanie napisów – inskrypcji – wykonanych na twardych materiałach, takich jak kamień, metal czy drewno.

Osiągnięcie prof. Łajtara polega na zadokumentowaniu, odczytaniu i zinterpretowaniu pod względem językowym, religijnym, społecznym i kulturowym blisko tysiąca inskrypcji, znajdujących się na ścianach tzw. Górnego Kościoła w Banganarti (Sudan Północny), odkrytego blisko dwadzieścia lat temu przez polskich archeologów. Inskrypcje te wzbogacają wiedzę o kulturowych i społecznych aspektach życia średniowiecznych społeczności zamieszkujących Nubię, krainę historyczną rozciągającą się w dolinie Nilu, na pograniczu Egiptu i Sudanu.

GRAFFITI WYRYTE W TYNKU

W czasach średniowiecznych Banganarti było ufortyfikowaną osadą, położoną około dziesięciu kilometrów na południe od Dongoli, stolicy chrześcijańskiego królestwa Makurii. Centrum osady zajmował kościół. Początkowo był to tzw. Dolny Kościół, a następnie, po jego zniszczeniu w połowie XI wieku, wybudowany na jego ruinach Górny Kościół, który funkcjonował prawdopodobnie do około 1500 roku.

Patronem Górnego Kościoła był Archanioł Rafał, czczony jako opiekun i wspomożyciel ludzi we wszelkiego rodzaju trudnościach, szczególnie problemach zdrowotnych, oraz ich pośrednik przed Bogiem. Innym aspektem kultu Archanioła Rafała w Banganarti, była opieka nad makurycką rodziną królewską, rezydującą w pobliskiej Dongoli. Kościół w Banganarti był miejscem wiecznego spoczynku dla co najmniej jednego króla Makurii.

Ocalałe wewnętrzne ściany kościoła pokryte są malowidłami oraz inskrypcjami datowanymi na XII-XIV wiek. Większość z tych inskrypcji to graffiti wyryte w tynku pokrywającym ściany budowli przez wiernych odwiedzających to miejsce kultu jako wyraz ich pobożności, materialne świadectwo ich obecności przed Bogiem i zanoszonych do Niego modlitw.

ŚWIADECTWO KULTURY LITERACKIEJ I DUCHOWEJ

Inskrypcje z Banganarti są wspaniałym świadectwem kultury literackiej i życia duchowego mieszkańców chrześcijańskiej Nubii. Zawarte w nich informacje o autorach dostarczają kapitalnych danych do rekonstrukcji ich życia społecznego.

Większość inskrypcji z Banganarti zredagowana została po grecku, to jest w języku sakralnym chrześcijan nubijskich. Języka tego używano od czasów chrystianizacji Nubii w VI wieku do końca istnienia chrześcijańskiej kultury nubijskiej.

Obok inskrypcji występują napisy w lokalnym języku staronubijskim oraz takie, w których oba języki – greka i staronubijski – ulegają zmieszaniu, czasami w obrębie tej samej wypowiedzi. Odczytanie tak zredagowanych tekstów wykracza daleko poza kompetencje filologa specjalizującego w jednym z tych dwóch języków.

Dodatkową trudnością jest często niezadowalający stan zachowania napisów, posługiwanie się przez piszących skrótowymi formami wypowiedzi, a także nasza niedoskonała znajomość kontekstu historycznego, religijnego i kulturowego.

Pomimo tych trudności, prof. Adam Łajtar - co zaznacza w swojej informacji Fundacja - dokonał wzorcowej edycji inskrypcji. Obejmowała ona opis ich strony materialnej, transkrypcję w języku oryginału, tłumaczenie oraz komentarz. Edycję inskrypcji zaopatrzył w bogaty materiał ilustracyjny, składający się w dużej mierze z wykonanych własnoręcznie odrysów.

OD SZCZEGÓŁU DO OGÓŁU

Na tej podstawie naukowiec zrekonstruował życie społeczne, religijne i kulturowe chrześcijańskich społeczności zamieszkujących dolinę Nilu środkowego. Rekonstrukcję umieścił na tle dziejów i kultury wschodniej części basenu Morza Śródziemnego w czasach średniowiecznych. Jest ona weryfikowalna i znajduje potwierdzenie w badaniach m.in. malarstwa. Oznacza to, jak podkreślają autorzy materiału prasowego, że z niewielkich "całostek", jakimi są inskrypcje, prof. Łajtarowi udało się zbudować znacznie szerszy obraz życia mieszkańców chrześcijańskiej Nubii.

Efektem pracy prof. Łajtara nad rozszyfrowaniem grecko-staronubijskich inskrypcji z Banganarti jest książka „A Late Christian Pilgrimage Centre in Nubia: The Evidence of Wall Inscriptions in the Upper Church at Banganarti”, wydana w 2020 roku w renomowanym wydawnictwie Peeters w Belgii.

W ocenie ekspertów FNP jest to publikacja wzorcowa, spełniająca najwyższe standardy jasności, dokładności i dostępności. Stanowi ona istotny wkład w badania nad greką nubijską, językiem staronubijskim, kulturą literacką Nubii chrześcijańskiej, religijnością chrześcijańskich mieszkańców doliny Nilu, dziejami Królestwa Makurii oraz dziejami wschodnich Kościołów chrześcijańskich.

***

Adam Łajtar urodził się w 1960 roku w Kwasówce na Podlasiu. Jest absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie uzyskał także doktorat i habilitację (odpowiednio w 1994 i 2006 roku). Tytuł profesora otrzymał w roku 2012. Aktualnie pracuje w Katedrze Papirologii i Epigrafiki Wydziału Archeologii UW. Jest wiceprzewodniczącym Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN, członkiem Komisji Archeologii Śródziemnomorskiej Polskiej Akademii Umiejętności, członkiem zarządu International Society for Nubian Studies, a także jednym z redaktorów czasopisma „The Journal of Juristic Papyrology” i serii suplementów do tego czasopisma.

Zainteresowania naukowca obejmują epigrafikę grecką z naciskiem na studiowanie inskrypcji ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (Azja Mniejsza, Palestyna, Cypr, Cyrenajka, Dolina Nilu), religię i kulturę Egiptu grecko-rzymskiego oraz dzieje i kulturę chrześcijańskiej Nubii. Profesor jest autorem ponad 250 opracowań naukowych, w tym sześciu książek, poświęconych tym zagadnieniom.

***

Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej zostały przyznane po raz 31. Obok prof. Adama Łajtara w 2022 r. laureatami zostało jeszcze dwóch wybitnych naukowców: prof. Bartosz Grzybowski i prof. Marcin Nowotny. Wyróżnienia są przyznawane za szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Wysokość nagrody wynosi 200 tys. zł.

PAP - Nauka w Polsce

kol/ ekr/