W 2022 r. przypada dwusetna rocznica opublikowania w Wilnie „Ballad i romansów”, zbioru poezji Adama Mickiewicza. Moment ten uznawany jest za symboliczny początek okresu romantyzmu w polskiej kulturze. „To, co nastąpiło potem, było bez precedensu w polskich dziejach. Zrodziła się epoka, w której tworzyli genialni artyści, myśliciele i działacze polityczni, którzy w sytuacji narodowej niewoli stworzyli kraj duchowej wolności, rozwinęli programy niepodległościowe, a zarazem wynieśli polską literaturę, muzykę i malarstwo do rangi czołowych osiągnięć kultury europejskiej” – podkreślono w uchwale Sejmu RP ustanawiającej 2022 Rokiem Romantyzmu Polskiego.

W 1922 r. utworzono Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, obecną Akademię Pedagogiki Specjalnej. Jego pierwszą dyrektor została Maria Grzegorzewska. W stulecie utworzenia uczelni Sejm RP ogłosił 2022 Rokiem Marii Grzegorzewskiej. „Mottem swojego życia i życia kolejnych pokoleń pedagogów specjalnych, specjalistów pracujących na rzecz osób z niepełnosprawnościami uczyniła stwierdzenie: nie ma kaleki – jest człowiek” – stwierdzano w uchwale.

Styczeń

225 lat temu, 9 stycznia 1797 r., gen. Jan Henryk Dąbrowski podpisał umowę z Republiką Lombardii o powołaniu pierwszej po III rozbiorze polskiej formacji wojskowej – Legionów Polskich we Włoszech. 20 stycznia Dąbrowski wydał odezwę zachęcającą do wstępowania do Legionów.

120 lat temu, 18 stycznia 1902 r., w „Tygodniku Ilustrowanym” ukazał się pierwszy odcinek „Chłopów” Władysława Reymonta, jednej z najważniejszych powieści w dziejach polskiej literatury. W 1924 r. jej autor został wyróżniony Literacką Nagrodą Nobla.

40 lat temu, 13 stycznia 1982 r., działacze podziemnej „Solidarności” powołali Ogólnopolski Komitet Oporu, pierwszą strukturę koordynującą działania przeciwko juncie stanu wojennego.

Luty

100 lat temu, 19 lutego 1922 r., urodził się Władysław Bartoszewski, działacz Polskiego Państwa Podziemnego, współtwórca „Żegoty”, uczestnik Powstania Warszawskiego, więzień polityczny, historyk, działacz opozycji antykomunistycznej, przewodniczący Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej, minister spraw zagranicznych w latach 2000–2001. Senat RP ustanowił 2022 Rokiem Władysława Bartoszewskiego. W uchwale napisano, że „Senat Rzeczypospolitej Polskiej składa hołd wielkiemu patriocie, uznając jego credo za istotne dla Polaków angażujących się w pracę na rzecz przyszłości demokratycznej RP”.

80 lat temu, 14 lutego 1942 r., rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych, gen. Władysława Sikorskiego, istniejący od 13 listopada 1939 r. Związek Walki Zbrojnej został przekształcony w Armię Krajową.

50 lat temu, 11 lutego 1972 r., Wojciech Fortuna zdobył pierwszy złoty medal dla Polski na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w japońskim Sapporo.

40 lat temu, 10 lutego 1982 r., uczeń liceum i działacz podziemia antykomunistycznego Emil Barchański wraz z kolegami oblał farbą i podpalił pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie. 3 czerwca Barchański zaginął, a dwa dni później jego ciało wyłowiono z Wisły. Uważany jest za najmłodszą ofiarę stanu wojennego.

40 lat temu, 28 lutego 1982 r., ks. Jerzy Popiełuszko odprawił w kościele pw. św. Stanisława Kostki pierwszą mszę za ojczyznę.

30 lat temu, 1 lutego 1992 r., Sejm RP uznał wprowadzony 13 grudnia 1981 stan wojenny za nielegalny.

Marzec

200 lat temu, 8 lub 23 marca 1822 r., w Zadusznikach na Podkarpaciu urodził się Ignacy Łukasiewicz, założyciel pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej, wynalazca lampy naftowej, pionier przemysłu naftowego w Europie, rewolucjonista i działacz niepodległościowy. W dwusetną rocznicę jego urodzin, 140. rocznicę jego śmierci i 170. rocznicę wydestylowania nafty Sejm i Senat w oddzielnych uchwałach ustanowili 2022 Rokiem Ignacego Łukasiewicza. „Jako wielki filantrop fundował szkoły, szpitale, kościoły, drogi i mosty. Utworzył Towarzystwo Zaliczkowe w Krośnie. Organizował kasy zapomogowe, które jako pierwsze takie instytucje w Europie zabezpieczały robotników na wypadek choroby czy inwalidztwa. Jako pierwszą założył w kopalni Bóbrka kasę bracką, czyli nowoczesny system ubezpieczeń społecznych robotników. Dbał również o rozwój oświaty i kultury oraz edukację pracowników przemysłu naftowego” – przypomniano w uchwale Sejmu RP.

200 lat temu, 10 marca 1822 r., w Manieczkach w Wielkopolsce zmarł Józef Wybicki, współtwórca Legionów Polskich i autor „Mazurka Dąbrowskiego”. W tym roku przypada także 275 lat od jego narodzin (29 września 1747) i 225 lat od powstania „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech” (ok. połowy lipca 1797). Sejm RP „przekonany o wyjątkowym znaczeniu dorobku Wybickiego, oddając hołd jego dokonaniom”, ustanowił 2022 Rokiem Józefa Wybickiego.

190 lat temu, 17 marca 1832 r., w Paryżu utworzono Towarzystwo Demokratyczne Polskie, jedno z najważniejszych i najliczniejszych ugrupowań Wielkiej Emigracji.

90 lat temu, 6 marca 1932 r., w Warszawie urodził się Bronisław Geremek, historyk, działacz opozycji antykomunistycznej, polityk, minister spraw zagranicznych. Senat RP ustanowił 2022 Rokiem Bronisława Geremka. W uchwale przypomniano, że Geremek w latach 1950–1968 był członkiem PZPR, z której wystąpił w proteście wobec inwazji Układu Warszawskiego na Czechosłowację. W 1980 r. wsparł protest sierpniowy, zgłaszając akces do Komisji Ekspertów przy Międzynarodowym Komitecie Strajkowym w Gdańsku. Był także sygnatariuszem apelu 64 naukowców, literatów i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. „Działał jawnie i w podziemiu, z otwartą przyłbicą, bez przemocy” – stwierdza uchwała Senatu.

80 lat temu, 20 marca 1942 r., na murach Warszawy po raz pierwszy pojawił się znak Polski Walczącej, tzw. Kotwica.

80 lat temu, 24 marca 1942 r., rozpoczął się pierwszy etap ewakuacji Armii Polskiej ze Związku Sowieckiego. Do listopada 1942 r. wysłano do Iranu ponad 115 tys. osób, w tym ok. 78,5 tys. żołnierzy oraz 37 tys. cywilów. Wśród ewakuowanych było niemal 18 tys. dzieci.

45 lat temu, 25 marca 1977 r., powstał Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, jedna z pierwszych organizacji antykomunistycznych. Z inicjatywy Ruchu wydawano prasę podziemną, utworzono pierwszy Komitet Założycielski Wolnych Związków Zawodowych w Katowicach, na szeroką skalę przeprowadzono akcję popularyzującą Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka.

Kwiecień

120 lat temu, 1 kwietnia 1902 r., w Petersburgu urodził się wybitny polski pisarz, publicysta, działacz emigracyjny Józef Mackiewicz. Sejm RP ustanowił 2022 Rokiem Józefa Mackiewicza. „Był nieprzejednanym wrogiem totalitaryzmów, szczególnie komunizmu, poszukiwał wszystkiego, co mogłoby łączyć mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej, w tym antybolszewicką opozycję w Rosji, na drodze ku wolności narodów” – podkreślono w uchwale.

100 lat temu, 18 kwietnia 1922 r., obszar tzw. Litwy Środkowej został oficjalnie przyłączony do Polski.

75 lat temu, 28 kwietnia 1947 r., w ramach Akcji „Wisła” rozpoczęto przymusowe przesiedlenia ludności ukraińskiej z ziem południowo-wschodniej Polski na „Ziemie Odzyskane”.

40 lat temu 22 kwietnia 1982 r., powołana została Tymczasowa Komisja Koordynacyjna NSZZ „Solidarność”, najważniejsza struktura kierująca podziemiem antykomunistycznym.

40 lat temu, 12 kwietnia 1982 r., Radio „Solidarność” nadało w Warszawie pierwszą audycję.

25 lat temu, 2 kwietnia 1997 r., Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję III RP. Nowa ustawa zasadnicza została zatwierdzona w referendum z 25 maja 1997 r. i weszła w życie 17 października.

Maj

230 lat temu, 14 maja 1792 r., ogłoszono manifest konfederacji targowickiej, marionetkowego sprzysiężenia przeciwników reform Sejmu Wielkiego. Jej działania były dla Rosji jednym z pretekstów do inwazji na Rzeczpospolitą, której efektem były obalenie dzieła Sejmu i II rozbiór.

180 lat temu, 23 maja 1842 r., w Suwałkach urodziła się Maria Konopnicka, jedna z najwybitniejszych pisarek w dziejach polskiej literatury, autorka pieśni patriotycznej „Rota”. W uchwale Sejmu RP ustanawiającej 2022 Rokiem Marii Konopnickiej napisano że „za pomocą utworów literackich protestowała przeciwko antypolskiej polityce zaborców i niesprawiedliwości społecznej”. „Współorganizowała protest światowej opinii publicznej przeciwko niemieckim represjom wobec dzieci polskich we Wrześni w latach 1901–1902 i ustawom wywłaszczeniowym. Walczyła o prawa kobiet oraz pomagała uwięzionym z przyczyn politycznych przez rosyjskie władze” – zaznaczono w uchwale.

160 lat temu, 20 maja 1862 r., założono Muzeum Sztuk Pięknych, które stanowiło zalążek Muzeum Narodowego w Warszawie (od 1916).

70 lat temu, 3 maja 1952 r., Radio Wolna Europa zainaugurowało nadawanie polskich audycji. Pierwszym dyrektorem polskiej sekcji RWE został Jan Nowak-Jeziorański.

30 lat temu, 12 maja 1992 r., w drodze na dziewiąty ośmiotysięcznik – Kanczendzongę – zginęła wybitna polska himalaistka Wanda Rutkiewicz. 16 października 1978 r. Rutkiewicz zdobyła – jako pierwsza osoba z Polski i trzecia kobieta na świecie – najwyższy szczyt Ziemi Mount Everest. Sejm RP ustanowił 2022 Rokiem Wandy Rutkiewicz. „Góry traktowała jako przestrzeń wyjątkowej rywalizacji, pragnęła zwycięstwa nad nimi. Wygrywała walki w Tatrach, Alpach, Andach, Pamirze, Hindukuszu, Himalajach, często były to pierwsze przejścia kobiece” – podkreślono w uchwale.

Czerwiec

1050 lat temu, 24 czerwca 972 r., w bitwie pod Cedynią wojska Mieszka I odniosły zwycięstwo nad wojskami margrabiego Marchii Łużyckiej Hodona.

230 lat temu, 22 czerwca 1792 r., król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Virtuti Militari (dosłownie: cnocie wojskowej). Odznaczenie miało być przyznawane za zasługi na polu bitwy. Wśród piętnastu udekorowanych tego dnia byli generałowie: książę Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko.

50 lat temu, 28 czerwca 1972 r., papież Paweł VI wydał bullę „Episcoporum Poloniae coetus”, która normalizowała stosunki prawne między PRL a Watykanem oraz ustalała nowy kościelny podział administracyjny na „Ziemiach Odzyskanych”.

35 lat temu, 8–14 czerwca 1987 r., odbyła się III pielgrzymka Jana Pawła II do Polski. Papież odwiedził Warszawę, Lublin, Tarnów, Kraków, Szczecin, Gdynię, Gdańsk, Jasną Górę i Łódź.

30 lat temu, 4 czerwca 1992 r., ujawniono tzw. listę Macierewicza, która zawierała nazwiska tajnych współpracowników komunistycznej bezpieki. Wykonanie uchwały lustracyjnej Sejmu RP przez rząd Jana Olszewskiego doprowadziło do jego odwołania przez większość parlamentarną przeciwną dekomunizacji. Wydarzenia te przeszły do historii jako „nocna zmiana” lub „noc teczek”.

25 lat temu, 31 maja–10 czerwca 1997 r., papież Jan Paweł p–o raz siódmy pielgrzymował do Polski. Odwiedził wówczas Gniezno, Kraków, Legnicę, Gorzów Wielkopolski, Poznań, Kalisz, Częstochowę, Zakopane, Ludźmierz, Duklę i Krosno.

Lipiec

450 lat temu, 7 lipca 1572 r., bezpotomnie zmarł król Zygmunt August. Jego zgon oznaczał koniec rządów Jagiellonów w Polsce i na Litwie.

130 lat temu, 12 lipca 1892 r., w Drohobyczu urodził się Bruno Schulz, wybitny prozaik żydowskiego pochodzenia, grafik, malarz i krytyk literacki, autor „Sklepów cynamonowych” i „Sanatorium pod Klepsydrą”. Senat RP ustanowił rok 2022 Rokiem Brunona Schulza. „Jego dorobek – zarówno literacki, jak i plastyczny – przesycony jest drohobyckimi realiami, bo uważał swoje miasto za centrum świata i był jego pilnym obserwatorem i doskonałym kronikarzem” – głosi uchwała.

105 lat temu, 9 lipca 1917 r., w odpowiedzi na wezwanie Józefa Piłsudskiego żołnierze I i III Brygady Legionów Polskich odmówili złożenia przysięgi na „wierne braterstwo broni z Niemcami i Austro-Węgrami”. Wydarzenie to przeszło do historii jako tzw. kryzys przysięgowy.

100 lat temu, 16 lipca 1922 r., odbyła się w Katowicach uroczystość zjednoczenia Górnego Śląska z Polską przez symboliczne przejęcie ziemi śląskiej przez rząd RP. Podpisano wówczas Akt Objęcia Górnego Śląska przez Polskę.

90 lat temu, 25 lipca 1932 r., Polska i ZSRS podpisały w Moskwie pakt o nieagresji.

90 lat temu, 31 lipca 1932 r., Janusz Kusociński zdobył w Los Angeles złoty medal olimpijski w biegu na 10 tys. m. Jego osiągnięcie uznawane jest za jedno z najważniejszych w dziejach sportu II RP.

80 lat temu, 22 lipca 1942 r., Niemcy rozpoczęli wielką akcję wysiedleńczą w warszawskim getcie. W ciągu dwóch miesięcy 254 tys. ludzi wywieziono do obozu zagłady w Treblince, 11 tys. skierowano do obozów pracy, na miejscu rozstrzelano ok. 6 tys. W getcie legalnie pozostało 35 tys. osób, a ok. 25 tys. żyło w ukryciu.

75 lat temu, 27 lipca 1947 r., górnik Wincenty Pstrowski ogłosił list otwarty do górników, w którym wzywał do „współzawodnictwa pracy i przekraczania norm”. Była to zapowiedź „przodownictwa pracy” – propagowanej przez reżim komunistyczny akcji wzorowanej na sowieckim ruchu stachanowskim.

70 lat temu, 22 lipca 1952 r., kontrolowany przez komunistów i ich sojuszników Sejm uchwalił Konstytucję PRL. Projekt opracowano w oparciu o wzorce sowieckie i był on osobiście poprawiany przez Stalina. Konstytucja PRL przyjęta 22 lipca 1952 r. w swoim zasadniczym kształcie obowiązywała do 1989, a częściowo do 1997 r.

25 lat temu, 3 lipca 1997 r., na południu Polski i w Czechach rozpoczęły się opady deszczu, które zapoczątkowały tzw. powódź tysiąclecia, jeden z największych kataklizmów naturalnych w historii Polski. W jej wyniku zalanych zostało kilkadziesiąt miejscowości, a śmierć poniosło 56 osób.

Sierpień

250 lat temu, 5 sierpnia 1772 r., w Petersburgu podpisano trzy traktaty rozbiorowe między Rosją, Prusami a Austrią, ustalające granice ziem zagrabionych RP w wyniku I rozbioru.

110 lat temu, 25 sierpnia 1912 r., w Zakopanem powołano Polski Skarb Wojskowy, którego zadaniem miało być gromadzenie środków na tworzenie polskich organizacji paramilitarnych.

100 lat temu, 27 sierpnia 1922 r., powołano Związek Polaków w Niemczech. Organizacja prowadziła działalność kulturalną, społeczną i gospodarczą, dbając o liczącą wówczas milion osób mniejszość polską.

80 lat temu, 11 sierpnia 1942 r., w Warszawie opublikowano napisany przez pisarkę Zofię Kossak-Szczucką „Protest!”, którego celem było wyrażenie sprzeciwu wobec prowadzonej przez Niemców zagłady polskich Żydów oraz wezwanie do udzielania im pomocy.

30 lat temu, 1 sierpnia 1992 r., Sejm RP uchwalił tzw. małą konstytucję, która zastępowała część przepisów konstytucji PRL obowiązującej (z licznymi zmianami) od 1952 r. Regulowała ona organizację oraz funkcjonowanie organów państwa w zakresie władzy ustawodawczej oraz wykonawczej, zawierała także podstawowe ustalenia dotyczące samorządu terytorialnego. Ustawa z 1992 r. przestała obowiązywać z dniem wejścia w życie Konstytucji z 2 kwietnia 1997, czyli 17 października 1997.

20 lat temu, 6–19 sierpnia 2002 r., papież Jan Paweł II odbył dziewiątą, ostatnią pielgrzymkę do Polski. Odwiedził Kraków i Kalwarię Zebrzydowską.

Wrzesień

90 lat temu, 11 września 1932 r., w katastrofie lotniczej pod Cierlickiem Górnym k. Cieszyna w Czechosłowacji zginęli pilot Franciszek Żwirko i konstruktor Stanisław Wigura. Kilkanaście dni wcześniej zwyciężyli oni w największej międzywojennej imprezie lotnictwa sportowego – Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych Challenge w Berlinie.

50 lat temu, 10 września 1972 r., reprezentacja Polski w piłce nożnej pod wodzą Kazimierza Górskiego zdobyła złoty medal na igrzyskach olimpijskich w Monachium. Był to jeden z największych sukcesów w dziejach polskiego futbolu i początek złotej dekady reprezentacji Polski.

40 lat temu, 31 sierpnia 1982 r., w wielu miastach Polski doszło do manifestacji podziemnej „Solidarności” w drugą rocznicę Porozumień Sierpniowych. Interweniowały oddziały ZOMO. W Lubinie od kul milicjantów zginęły trzy osoby.

30 lat temu, 1 września 1992 r., w niewyjaśnionych okolicznościach w Aninie k. Warszawy zamordowani zostali były premier z okresu PRL Piotr Jaroszewicz i jego żona.

Październik

65 lat temu, 2 października 1957 r., decyzją KC PZPR zawieszono młodzieżowy tygodnik „Po Prostu”, uważany za jeden z symboli odwilży polskiego października 1956 r.

40 lat temu, 8 października 1982 r., Sejm PRL uchwalił ustawę o związkach zawodowych, tym samym formalnie delegalizując NSZZ „Solidarność”. W odpowiedzi na działania władz komunistycznych w wielu miastach wybuchły protesty, tłumione przez MO i ZOMO.

40 lat temu, 13 października 1982 r., w trakcie demonstracji w Nowej Hucie został zastrzelony przez funkcjonariusza SB dwudziestoletni robotnik Bogdan Włosik.

35 lat temu, 25 października 1987 r., na wspólnym posiedzeniu TKK „S” i Tymczasowej Rady NSZZ „S” powołano jednolite kierownictwo – Krajową Komisję Wykonawczą NSZZ „S”, która stała się jawną władzą „Solidarności”.

30 lat temu, 14 października 1992 r., szef archiwów Rosji Rudolf Pichoja przekazał prezydentowi Lechowi Wałęsie kopie dokumentów dotyczących zbrodni katyńskiej przechowywanych w tzw. teczce specjalnej nr 1. Wśród nich była notatka szefa NKWD Ławrentija Berii do Stalina z propozycją wymordowania polskich jeńców, z podpisami Stalina, Woroszyłowa, Mołotowa i Mikojana.

Listopad

105 lat temu 26 listopada 1917 r., powołano rząd premiera Jana Kucharzewskiego, pierwszą radę ministrów odradzającej się Polski.

80 lat temu, 19 listopada 1942 r., na ulicy getta w Drohobyczu esesman Karl Guenther zastrzelił Brunona Schulza.

55 lat temu, 25 listopada 1967 r., w Teatrze Narodowym w Warszawie odbyła się premiera „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka z Gustawem Holoubkiem w roli Gustawa-Konrada. Spektakl zdjęto z afisza w styczniu następnego roku, co było jedną z przyczyn wydarzeń marcowych.

Grudzień

120 lat temu, 14 grudnia 1902 r., w Warszawie otwarto gmach główny Instytutu Politechnicznego, późniejszej Politechniki Warszawskiej.

100 lat temu, 9 grudnia 1922 r., Zgromadzenie Narodowe wybrało na pierwszego prezydenta RP dotychczasowego ministra spraw zagranicznych, Gabriela Narutowicza. Dwa dni później w niezwykle napiętej atmosferze politycznej Narutowicz został zaprzysiężony na urząd. 16 grudnia 1922 r., podczas wernisażu wystawy w warszawskiej Zachęcie, zginął zastrzelony przez niezrównoważonego malarza Eligiusza Niewiadomskiego.

100 lat temu, 20 grudnia 1922 r., w atmosferze żałoby Zgromadzenie Narodowe wybrało na drugiego prezydenta RP działacza socjalistycznego i spółdzielczego, weterana walk o niepodległość, Stanisława Wojciechowskiego. Swój urząd pełnił do maja 1926 r., gdy ustąpił w wyniku zamachu stanu przeprowadzonego przez Józefa Piłsudskiego.

90 lat temu, pod koniec grudnia 1932 r., matematyk Marian Rejewski odczytał pierwsze informacje przesyłane za pośrednictwem niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. Współautorami złamania jej kodów byli Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. Ich wyczyn uważany jest za jedno z największych dokonań w historii kryptologii. Do 1938 r. polscy kryptolodzy łamali ok. 75 proc. niemieckich depesz.

80 lat temu, 4 grudnia 1942 r., w Warszawie przy Delegaturze Rządu na Kraj, z przekształcenia Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom (założonego przez Zofię Kossak-Szczucką), powstała Rada Pomocy Żydom „Żegota” – jedyna w okupowanej przez Niemców Europie instytucja państwowa ratująca ludność żydowską od zagłady.

40 lat temu, 31 grudnia 1982 r., Rada Państwa zawiesiła stan wojenny.

20 lat temu, 13 grudnia 2002 r., podczas szczytu Unii Europejskiej w Kopenhadze zakończyły się negocjacje dotyczące przystąpienia Polski do UE. W trakcie szczytu przyjęto również terminarz dalszej procedury integracji.

20 lat temu, 27 grudnia 2002 r., na łamach „Gazety Wyborczej” ukazał się artykuł „Ustawa za łapówkę, czyli przychodzi Rywin do Michnika”, który dał początek jednej z największych afer korupcyjnych w dziejach III RP. Jedną z jej konsekwencji było załamanie się poparcia społecznego dla rządu Leszka Millera i Sojuszu Lewicy Demokratycznej.(PAP)

Autor: Michał Szukała

szuk / skp /