"Niepylak apollo to gatunek występujący w całej Europie i w Azji, również na Syberii, aż po rzekę Lenę. Cechą specyficzną tego gatunku jest jego występowanie w wysokich partiach gór. Obecnie w Europie wiele masywów górskich zamieszkują przedstawiciele odrębnych podgatunków niepylaka, ponieważ owady te nie przelatują z jednego pasma górskiego do drugiego, a zatem nie krzyżują się i bardzo szybko postępuje proces różnicowania się tego gatunku. Kilkaset lat temu gatunek ten występował w całej Polsce na nizinach, obecnie na takich terenach żyje tylko w Finlandii i Szwecji" - wyjaśnia dr hab. Mirosław Nakonieczny z Katedry Fizjologii Zwierząt i Ekotoksykologii na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska UŚ.

Jak zaznacza naukowiec, w wymieraniu gatunku "pomogli" kolekcjonerzy, mimo że niepylak podlega takiej samej ochronie prawnej, jak np. żubr. Przez zoologów uważany jest za symbol ochrony bezkręgowców, tak samo jak żubr jest symbolem ochrony kręgowców. Niepylak został wpisany na światową listę ochrony, tzw. Konwencji Waszyngtońskiej CITES, która zabrania połowu, zabijania i preparowania, ale także handlu i przewozu przez granicę.

"Każdy owad, którego chcielibyśmy wywieźć za granicę, nawet martwy, musi mieć zezwolenie z Brukseli - mówi badacz - Na przykład podczas prowadzenia wspólnych badań ze Słowakami trzeba było czekać kilka miesięcy, aby otrzymać zezwolenie na przewóz owadów w odległości 5 kilometrów w linii prostej".

Jak infromuje dr Paweł Adamski z Instytutu Ochrony przyrody PAN w Krakowie, program restytucji niepylaka apollo na terenie Pienińskiego PN jest prowadzony 1992 roku, a główną jednostką koordynującą go od początku jest Pieniński Park Narodowy.  Park realizował również większość zadań związanych z projektem, takich jak
prowadzenie hodowli, odtworzenie siedlisk oraz udział w monitoringu  populacji.

"Od strony naukowej koordynatorem projektu był jego pomysłodawca prof. dr hab. Zbigniew Witkowski z Instytutu Ochrony Przyrody PAN - obecnie kierownik katedry Ekologii na  Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie" - zaznacza dr Adamski. 

Pracownicy Uniwersytetu Śląskiego realizowali dwa 3-letnie programy naukowe związane z jedną z możliwych przyczyn wymierania gatunku na terenie Pienin.

"Pierwszy projekt był ściśle związany z metalami ciężkimi, a w ramach drugiego próbowaliśmy powiązać stan populacji niepylaka i stan zdrowia jego gąsienic z rośliną żywicielską" - wspomina dr hab. Nakonieczny.

W 1990 roku w Pienińskim Parku Narodowym doliczono się ok. 20 ostatnich osobników niepylaka. Chcąc zachować gatunek przy życiu, zebrano poczwarki i starano się uzyskać jak najwięcej motyli, a następnie jaj, poprzez krzyżowanie ich w warunkach hodowli półnaturalnej.

"Samice są bardzo niechętne do lotów, przynajmniej w pierwszym okresie, zaraz po wyjściu z poczwarki - mówi dr hab. Nakonieczny. - Ale już wtedy owad jest fizjologicznie gotowy do zapłodnienia. Brano więc z hodowli samiczkę, sadzano na kwiatku, czekano na zalotników, a później zabierano samiczkę do hodowli". Dzięki pracy naukowców, populacja niepylaka wzrosła aż 20-krotnie.

Prowadzone badania dowiodły poza tym, że roślina żywicielska kumuluje bardzo dużo różnych metali, głównie kadmu. Wydawać by się mogło, że w wysokich partiach pienińskich Trzech Koron jest czysto, jednak również w tamtych rejonach znaleziono ślady tego metalu. Rozchodnik, którym żywią się niepylaki, zawierał 10 razy więcej kadmu niż inne rośliny, które rosły na tych terenach.

"Przy niesprzyjających warunkach pogodowych, w Sromowcach, gdzie Dunajec wpływa do wąwozu, jest tak duży smog, jak w wielkim mieście. Wszystko przez to, że miejscowi spalają odpadki i śmieci. Kadm tymczasem jest używany do produkcji plastiku. Nasze metody były na tyle czułe, że udało się to wyłapać. Nie jest to oczywiście główny powód tego, że gatunek wymierał, ale był to przysłowiowy +gwóźdź do trumny+" - tłumaczy dr hab. Nakonieczny.Jak wspomina, badacze zaczęli się więc zastanawiać, czy - skoro rozchodnik kumuluje tyle metalu i jest go tak mało jako rośliny żywicielskiej - niepylak będzie chciał jeść coś innego? "Zaczęliśmy więc podkarmiać niepylaki, proponowaliśmy im różne rośliny, również z tej samej grupy, ale nasz motyl okazał się bardzo wybrednym monofagiem i dobrze rozwijał się tylko na pienińskim rozchodniku" - dodaje badacz.

W drugim projekcie szukano związków toksycznych w niepylaku, tych samych, które produkuje roślina. Zauważono, że gąsienica zjada roślinkę tylko w 10, 15 proc., po czym szuka następnej."Wiele roślin broni się w ten sposób, że w wyniku zgryzania produkuje w odpowiedzi związki toksyczne albo podwyższa poziom istniejących lub wytwarza całkiem nowe - mówi dr hab. Nakonieczny. - Nasze metody badawcze nie pozwoliły jednak odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie, w jakich ilościach produkuje je rozchodnik podczas jego zjadania. Nasza uczelnia i nasi chemicy nie mieli jeszcze aż takiego doświadczenia, aby odpowiednio przygotować próbkę roślinną i wyekstrahować z niej interesujące nas związki" - przyznaje naukowiec.

W tej chwili w Pieninach, przy zamku w Czorsztynie, widnieje specjalna tablica informacyjna w miejscu, w którym można zobaczyć niepylaka. Większość z nich żyje jednak w bardziej niedostępnych częściach Pienin, gdzie nie ma szlaków turystycznych.

"Wciąż rozpowszechniony jest nielegalny handel niepylakami, w Europie większość populacji wymarło. Chroni się go nie tylko ze względu na rzadkość, ale też na piękno. Jego lot jest powolny, majestatyczny, a sam niepylak jest duży, ozdobiony czerwonymi plamami. Właśnie powolny lot zaszkodził mu - stosunkowo łatwo go złapać" - wyjaśnia dr hab. Nakonieczny.

"Dlatego wprowadzono niepylaka na listę CITES, aby ukrócić handel. Kłusowników powinny odstraszać również bardzo wysokie kary pieniężne" - podkreśla.

Program restytucji niepylaka apollo jest kontynuowany, a owady są wciąż monitorowane. Pieniński Park Narodowy nadal utrzymuje półnaturalną hodowlę niepylaka, która jest zabezpieczeniem dla występujących w naturze osobników. Projekt finansowany był dwukrotnie ze środków ministerialnych.

PAP- Nauka w Polsce, Ludwika Tomala

agt/ kap/