Przypominamy, jak doszło do upadku socjalizmu w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Tylko trzy z nich zorganizowały u siebie rozmowy Okrągłego Stołu.

BUŁGARIA: Pod koniec 1989 r. załamał się istniejący system polityczny, powstała opozycja demokratyczna; ustąpił I sekretarz Bułgarskiej Partii Komunistycznej Todor Żiwkow, a kierownictwo w niej przejęli zwolennicy reform. W 1990 r. ugrupowania opozycyjne utworzyły Związek Sił Demokratycznych (ZSD). Od stycznia do maja tego roku odbyły się obrady Okrągłego Stołu. Znowelizowano konstytucję i utworzono urząd prezydenta, którym został przywódca ZSD, Żelju Żelew.

WĘGRY: W połowie lat 80. wskutek rezygnacji z reform nastąpił kryzys ekonomiczny. Powstały ugrupowania opozycyjne, które w styczniu 1989 r. zalegalizował parlament. Od czerwca do września odbyły się obrady Okrągłego Stołu, w których wzięły udział: opozycja, przedstawiciele rządzącej Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej (WSPR) i związane z nią organizacje społeczno- polityczne.

Trójstronne rozmowy doprowadziły do zmiany ustroju i przekształcenia Węgier w kraj demokracji parlamentarnej. 7 października nastąpiło samorozwiązanie rządzącej przez 40 lat WSPR, która przekształciła się w Węgierską Partię Socjalistyczną. W 1990 r., w marcowo-kwietniowych wolnych wyborach parlamentarnych zwyciężyło Węgierskie Forum Demokratyczne.

NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA: Pod wpływem rewolucji demokratycznej w Polsce i na Węgrzech, jesienią 1989 r. nasiliły się w NRD żądania reform i demokratyzacji życia. Powstały organizacje opozycyjne i nowe partie. Kraj ogarnęła fala demonstracji, podczas których żądano reform politycznych. W październiku Ericha Honeckera zwolniono ze stanowiska sekretarza generalnego Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności i przewodniczącego Rady Państwa. 9 listopada runął mur

berliński.

W grudniu rozpoczęła się z inicjatywy gremiów kościelnych konferencja Okrągłego Stołu z udziałem partii, ugrupowań opozycyjnych i organizacji społecznych. 3 października 1990 r. na mocy traktatu zjednoczeniowego NRD przyłączyła się do Republiki Federalnej Niemiec.

CZECHOSŁOWACJA: Aksamitna rewolucja rozpoczęła się 17 listopada 1989 r. od stłumienia przez siły porządkowe legalnej demonstracji studentów. W 1989 r. obywatelskie protesty, zwłaszcza na ulicach Pragi, trwały z niewielkimi przerwami, już od stycznia, czyli od obchodów rocznicy samospalenia się studenta Jana Palacha (w 1969 r. na znak protestu przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego). Szczególnie brutalna interwencja milicji stała się początkiem szybko następujących po sobie wydarzeń. 19 listopada w Pradze powstało Forum Obywatelskie, a dzień później w Bratysławie powstał ruch Społeczeństwo Przeciwko Przemocy.

Stanowisko studentów poparły niektóre partie polityczne, organizacje, instytucje i także niektóre zakłady pracy. 25 i 26 listopada na wzgórzu Letna w Pradze odbyły się z udziałem 700 tys. ludzi potężne prodemokratyczne manifestacje. 27 listopada przeprowadzono dwugodzinny strajk powszechny. Nowe demokratyczne siły wymusiły zmianę rządu federalnego oraz ustąpienie z funkcji prezydenta Gustava Husaka.

Zwycięstwo demokracji nad rozpadającym się systemem komunistycznym przypieczętował 29 grudnia wybór Vaclava Havla na prezydenta. W kwietniu 1990 r. wybory parlamentarne wygrało Forum Obywatelskie i Społeczeństwo Przeciwko Przemocy. Od 1 stycznia 1993 r. Czechy i Słowacja stanowią dwa odrębne państwa.

RUMUNIA: Kryzys gospodarczy lat 80., któremu towarzyszył znaczny spadek poziomu życia i powszechna niechęć do opartych na przemocy rządów Rumuńskiej Partii Komunistycznej, doprowadził w grudniu 1989 r. do obalenia dyktatury Nicolae Ceausescu. Aresztowany wraz z żoną Eleną został skazany przez sąd wojskowy na śmierć i niezwłocznie rozstrzelany. W Rumunii przywrócono system wielopartyjny i rozpoczęto przemiany gospodarcze. Główną siłą polityczną stał się Front Ocalenia Narodowego, który w 1990 r. zwyciężył w wyborach parlamentarnych.

ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH: Michaił Gorbaczow, który rozpoczął proces modernizacji ZSRR, rządy objął w 1985 r. Symbolami zmian stały się głasnost (jawność) i pierestrojka (przebudowa). Zbyt późno i nieudolnie przeprowadzane reformy nie doprowadziły do zatrzymania nasilającego się kryzysu gospodarczego i rozkładu państwa. 10 lipca 1991 r. prezydentem Federacji Rosyjskiej, wchodzącej w skład ZSRR, został Borys Jelcyn, który doprowadził do usunięcia komunistów z rządu.

Niedługo potem doszło do nieudanego puczu (19-20 sierpnia), skierowanego przeciwko prezydentowi ZSRR Gorbaczowowi. Głównym organizatorem i symbolem zwycięskiego oporu przeciwko puczystom był Jelcyn, co pozwoliło mu szybko skupić władzę w swoich rękach i zmarginalizować Gorbaczowa. 8 grudnia 1991 r. zawarł on z prezydentami Ukrainy - Leonidem Krawczukiem i Białorusi - Stanisławem Szuszkiewiczem układ białowieski, na mocy którego ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje - Rosja, Ukraina i Białoruś - powołały Wspólnotę Niepodległych Państw. Potem do WNP przystąpiły inne byłe republiki radzieckie. Podpisanie układu białowieskiego i utworzenie WNP uznawane jest za ostateczny upadek imperium radzieckiego.

LITWA: Po dojściu w ZSRR do władzy Gorbaczowa na Litwie na fali odrodzenia narodowego powstał w czerwcu 1988 r. Ruch na Rzecz Przebudowy - Sajudis, który w lutym 1990 r. zwyciężył w wyborach do Rady Najwyższej. Nowy parlament, na czele którego stanął lider Sajudisu Vytautas Landsbergis, uchwalił 11 marca 1990 r. deklarację o przywróceniu niepodległości Litwy. ZSRR nie akceptował zamian zachodzących na Litwie, żądał anulowania deklaracji niepodległości, a gdy parlament odrzucił jego ultimatum, w styczniu 1991 r. wojska radzieckie zajęły Dom Prasy, potem próbowały zająć siedzibę RTV i wieżę telewizyjną.

Doszło do starć, w których zginęło 14 osób. Na żądanie Gorbaczowa, by Litwa zorganizowała referendum w sprawie niepodległości Wilno odpowiedziało "sondażem opinii publicznej". Ponad 90 proc. głosujących opowiedziało się w nim za niepodległością Litwy. Miało to decydujące znaczenie dla światowej opinii publicznej. Większość państw świata uznała niepodległość Litwy w sierpniu 1991 r.; we wrześniu uczyniła to Moskwa.

ŁOTWA: Pierestrojka w ZSRR przyczyniła się do powstania w 1988 r. Frontu Ludowego Łotwy, który podjął akcję na rzecz uznania paktu Ribbentrop-Mołotow za nieważny. W kwietniu 1990 r. Front Ludowy wygrał wybory do Rady Najwyższej, a 5 maja nowy parlament ogłosił niepodległość kraju i wprowadził system wielopartyjny. Niepodległość Łotwy została uznana przez większość państw świata w sierpniu 1991 r., a przez Moskwę we wrześniu tegoż roku.

ESTONIA: Na fali gorbaczowowskiej pierestrojki Estonia ogłosiła w 1990 r. suwerenność i zadeklarowała rozpoczęcie fazy przejściowej, obejmującej m.in. rozmowy z Kremlem, co miało doprowadzić do pełnej niepodległości republiki. Tallin ogłosił ją 21 sierpnia 1991 r. po nieudanej próbie zamachu stanu i odsunięcia od władzy prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa. Trzy dni później niepodległość Estonii uznał prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn i wezwał prezydenta Gorbaczowa, by uczynił to samo. W październiku 1992 r. Estonia wprowadziła w życie nową konstytucję, ustanawiającą republikę parlamentarną. CYK

PAP - Nauka w Polsce