Polski synchrotron znajduje się w Narodowym Centrum Promieniowania Synchrotronowego Solaris w Krakowie. O jego wybudowanie zabiegano od ponad 30 lat. Synchrotron uruchomiono we wrześniu 2015 r. i od tego czasu kilkudziesięcioosobowy zespół przygotowywał go do rozpoczęcia badań. Pierwsze pomiary, które zostaną w nim zrealizowane, będą badaniami z zakresu fizyki, nauki o materiałach i chemii.

Dyrektor Centrum Solaris prof. Marek Stankiewicz przyznaje, że liczba wniosków o czas badawczy, które zostały złożone w pierwszym naborze, przekroczyła oczekiwania ośrodka. „Bardzo nas to cieszy, bo udowadnia, że zapotrzebowanie na badania, które umożliwia synchrotron, jest wśród naukowców bardzo duże” - podkreśla prof. Stankiewicz, cytowany w komunikacie przesłanym PAP.

Polski synchrotron na początek udostępnia trzy stanowiska badawcze: PEEM, gdzie można przeprowadzać pomiary przy wykorzystaniu mikroskopii fotoelektronowej; XAS (spektroskopia absorpcyjna promieniowania rentgenowskiego) oraz UARPES (kątowo-rozdzielcza spektroskopia fotoelektronów). Jednak - zdaniem dyrektora Solaris – jego potencjał i możliwości badawcze są znacznie większe.

„Zaczynamy z trzema stanowiskami badawczymi, ale potencjał synchrotronu Solaris to kilkanaście linii badawczych. Dlatego już teraz budujemy trzy kolejne i staramy o środki finansowe na dalszą rozbudowę infrastruktury. I oczywiście zachęcamy wszystkich naukowców z Polski do korzystania z tych stanowisk, które już udostępniliśmy” - podkreślił prof. Stankiewicz.

Synchrotron to jedno z najnowocześniejszych urządzeń badawczych. Powstające w synchrotronie promieniowanie elektromagnetyczne o szerokim spektrum może być wykorzystywane interdyscyplinarnie. Unikalne właściwości światła synchrotronowego sprawiają, że wiele pomiarów można przeprowadzić wyłącznie przy jego wykorzystaniu. Pozwala ono również zdobyć w krótszym czasie więcej lepszych jakościowo informacji, niż przy użyciu tradycyjnych źródeł światła.

Synchrotrony funkcjonują we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych. Pozwalają przeprowadzać pomiary nawet kilkunastu grupom badawczym jednocześnie, siedem dni w tygodniu, 24 godziny na dobę. To "fabryki badań" dla takich dziedzin nauki jak: biologia, chemia, fizyka, inżynieria materiałowa, nanotechnologia, medycyna, farmakologia, geologia czy krystalografia.

Pierwsze wnioski o przyznanie czasu badawczego w krakowskim synchrotronie można było składać do 25 maja, a aplikacje oceniła międzynarodowa komisja. Zdecydowano ostatecznie, że od października 2018 do końca lutego 2019 r. w Solaris zostanie przeprowadzonych 26 eksperymentów, przygotowanych przez grupy naukowców z 12 polskich oraz pięciu zagranicznych uczelni i instytutów badawczych.

Pierwszymi użytkownikami krakowskiego synchrotronu będą badacze z: Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Instytutu Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN, Instytutu Fizyki PAN, Instytutu Fizyki Jądrowej im. Henryka Niewodniczańskiego PAN, Instytutu Fizyki Molekularnej PAN, Politechniki Gdańskiej, Politechniki Warszawskiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika i Uniwersytetu Warszawskiego.

Naukowcy badać będą izolatory topologiczne, materiały dirakowskie i nadprzewodniki, a także właściwości elektroniczne materiałów, oddziaływania magnetyczne i rozkład pierwiastków w materiałach. W przyszłości wyniki tych pomiarów mogą przyczynić się m.in. do opracowania wydajniejszych ogniw fotowoltaicznych, szybszych i pojemniejszych dysków twardych czy nowych materiałów elektronicznych.

Centrum Solaris to ośrodek, którego celem nie jest prowadzenie badań przez jego pracowników, ale całkowicie bezpłatne udostępnianie infrastruktury badawczej naukowcom z innych instytucji.

Nabory wniosków o przyznanie czasu badawczego w polskim synchrotronie będą organizowane dwa razy w roku, wiosną i jesienią. Najbliższy termin składania aplikacji to 1 kwietnia 2019 r.

Koszt pięcioletniej budowy Solarisa (budynku, synchrotronu oraz dwóch linii badawczych) wyniósł ok. 200 mln zł, środki pochodziły z Unii Europejskiej. Utrzymanie i rozwój Centrum kosztuje 14 mln zł rocznie. Jednostka należy do Uniwersytetu Jagiellońskiego, jest finansowana z budżetu państwa.

Na świecie działa ok. 60 synchrotronów, przy czym połowa z nich jest przestarzała. Urządzenia znajdują się głównie w Ameryce Północnej, na Dalekim Wschodzie i w Europie Zachodniej. 

PAP - Nauka w Polsce

szu/ ekr/