Fragment zamku w Kwidzyniu.

Warownie wzniesione przez rycerzy Zakonu Krzyżackiego pełniły różnorodne funkcje. Były przede wszystkim siedzibami komturów oraz twierdzami granicznymi, które wykorzystywano jako strażnice do obrony terytorium zakonu. Jak przypomina Ewa Korpysz, największe i najciekawsze pod względem architektonicznym zamki wznoszono dla potrzeb konwentów. Zamieszkiwali w nich zbrojni rycerze - zakonnicy.

Pierwsze zamki krzyżackie na terenie obecnej Polski powstały w XIII wieku, po sprowadzeniu Krzyżaków do Polski w 1226 roku. "Początkowo zakonnicy wykorzystywali zastane umocnienia drewniano- ziemne, w których lokowali swoje obozy - opowiada historyk sztuki z UW. Obozy te spełniały zarówno funkcje zbrojne strażnicy, jak i uwzględniały potrzeby konwentu, tzn. znajdowało się tu miejsce do modlitwy i kontemplacji - najważniejsza część klasztoru.

Jak mówi Ewa Korpysz początkowo trudno mówić o regularnych formach tego budownictwa. "Do roku 1230 właściwie nie ma przekazów co do tego, jak te budowle wyglądały. Pierwszym obiektem, który jest w jakiś sposób udokumentowany jest warownia w Toruniu" - opowiada. Warownia ta zbudowana została w II połowie XIII wieku na prawym brzegu Wisły, na miejscu wcześniejszego grodu. Zniszczona została w 1454 roku. Dopiero w XX wieku udało się wyremontować część murów i pomieszczeń.

Po 1230 roku nastąpiła ekspansja poszczególnych grup krzyżackich na tereny ościenne, zwłaszcza na teren Ziemi Chełmińskiej. "Krzyżakom przestały wystarczać grody drewniano-ziemne, które zasiedlali. Zaczęli myśleć o wznoszeniu bardziej regularnych i trwałych siedzib, które z jednej strony byłyby strażnicami, a z drugiej strony pełniłyby funkcje placówki administracyjnej na danym terenie oraz zasadniczą funkcję - klasztoru" - opowiada badaczka.

 Zamek w Golubiu-Dobrzyniu.

Jak mówi, do takich celów najbardziej wygodny jest plan regularnego czworoboku, który zawierałby w swoich zarysach wszystkie najważniejsze pomieszczenia potrzebne w klasztorze i w zamku.

Siedziby te rozbudowywano z upływem czasu. Najważniejsze i najstarsze w literaturze fachowej nazywane są wysokimi (kolejne budynki, jakie dostawiano do niektórych zamków wysokich nazwano zamkami średnimi i niskimi).

Zamek komturski był budowlą trzykondygnacyjną. Na parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Na pierwszym piętrze umieszczano kaplicę - najważniejsze pomieszczenie zamku zakonnego. Tu także znajdowały się kapitularz - sala narad; refektarz - wspólna jadalnia; dormitorium- wspólna sypialnia oraz infirmeria- sala pełniąca rolę szpitala. Dodatkowym pomieszczeniem była sypialnia komtura. Na tym piętrze były także izby dla gości.

Drugie piętro pełniło funkcje obronne. Od strony dziedzińca gromadzono broń i zapasy żywności, natomiast od zewnętrznej strony murów znajdował się ganek obronny.

Mury budowano szerokie, z małymi okienkami strzelniczymi, większe okna umiejscawiano od strony dziedzińca.

Wokół zamku, pod dachem budowano ganek, spełniający funkcje obronne i obserwacyjne. Do zamku prowadziła tylko brama usytuowana najczęściej w jednym z naroży. Brama była poprzedzona mostem zwodzonym, a wejście dodatkowo zabezpieczano kratą, tzw. broną. Nad bramą niekiedy budowano wykusze, które wspomagały obronę - w tym miejscu wyrzucano na atakujących wrzątek lub gorącą smołę.

 Kwidzyń - katedra i zamek.

Naroża zamku wyposażone były w wieżyczki, które umożliwiały obserwację terenu dookoła zamku. Pełniły także funkcję dekoracyjną. W obrębie murów znajdowała się wieża ostatecznej obrony oraz wieże zwane gdaniskami, które pełniły funkcje toalet. "Takie wieże zachowały się w Malborku i Kwidzynie" - przypomina.

"Taką formę prezentują właściwie wszystkie zamki komturskie, z których najciekawsze to: zamek w Gniewie, zamek w Radzyniu Chełmińskim, zamek w Golubiu-Dobrzyniu oraz zamek wysoki w Malborku - późniejsza siedziba wielkiego mistrza" - mówi Ewa Korpysz.

Jak wyjaśnia, obok tych ogromnych zamków, które pełniły funkcje klasztorów, istniała cała sieć zamków prokuratorskich i strażnic granicznych, które miały bronić dostępu do wnętrza państwa krzyżackiego. Ten typ budowli reprezentują np. zamki w Nidzicy, Pasłęku czy zamek w Bezławkach, przekształcony później w świątynię.

"Obok zamków komturskich i tych, które pełniły funkcje strażnic, istniała także sieć zamków związanych z rozbudowującą się siecią parafii na tym terenie" - opowiada historyk sztuki.

Na wniosek wielkich mistrzów i mistrzów Stolica Apostolska powołała tu cztery diecezje: diecezję pomezańską ze stolicą w Kwidzynie, diecezję warmińską ze stolicą w Olsztynie, diecezję królewiecką ze stolicą w Królewcu oraz diecezję chełmińską ze stolicą w Chełmży.

W związku z powołaniem diecezji powstała sieć zamków, które były rezydencjami biskupów i siedzibami kapituł katedralnych. Często, jak tłumaczy Ewa Korpysz, były to budowle, które w wierny sposób naśladowały zamki komturskie.

 Zamek w Radzyniu Chełmińskim.

Do współczesnych czasów najlepiej zachowały się zamki w Lidzbarku Warmińskim, Reszlu, Olsztynie oraz Kwidzynie.

***

W dalszej części wykładu historyk UW opowiedziała szczegółowo o kilku zamkach krzyżackich. Wykład był bogato ilustrowany zdjęciami dawnych siedzib zakonnych.

PAP - Nauka w Polsce, Bogusława Szumiec-Presch

* Zdjęcia zostały udostępnione przez panią  Ewę Korpysz.