Taxus baccata, występujący w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, objęty jest ścisłą ochroną gatunkową. Już w 1423 roku w Warcie król Władysław Jagiełło wydał odpowiedni dekret, chcąc ograniczyć eksport cisowego drewna, z którego robiono wysokiej jakości łuki. Drzewo było wówczas masowo wycinane, na potrzeby krajowe i eksport. Od XVII wieku wyniszczano je, stosując zręby zupełne.

Taxus (łac.) znaczy łuk, baccata pochodzi do bacca – jagoda. Cisowe drewno, wyjątkowo elastyczne i sprężyste, wykorzystywano przez wieki do wyrobu łuków, kusz, rzeźb, wioseł, śnieżnych rakiet, pucharów, trzonków do noży, grzebieni, ozdobnych naczyń. Pni używano do budowy ogrodzeń, pali w winnicach, domów (słynnych dworków cisowych) lub portów, jak tego w Świnoujściu.

Na terenie Nadleśnictwa Zamrzenica w ciągu ostatnich 100 lat obserwuje się obumieranie siewek, powodujące niemal zupełny brak odnowienia tego gatunku. Siewki cisa są bardzo wrażliwe na nasłonecznienie i zbyt dużą wilgotność, kwiaty dość trudne do zapylenia, ze względu na dwupienność, nasiona zaś często przelegują dłużej niż rok, zanim wykiełkują.

Od lipca 2005 roku, głównie dzięki środkom uzyskanym z Ekofunduszu, leśnicy realizują projekt zatytułowany "Ochrona puli genowej naturalnej populacji cisa na terenie Nadleśnictwa Zamrzenica w Borach Tucholskich", który potrwa do 2008 roku. W ramach programu zwiększono obszar rezerwatu w Wierzchlesie do prawie 90 hektarów, zbudowano okazałą kładkę nad torfowiskiem oraz wykonano nowe ogrodzenie, chroniące cisy przed żerującymi na nich jeleniami.

"Staramy się zasiedlać cisem okolice rezerwatu, wykorzystując pulę genową z niego wyniesioną. Planujemy założenie w sumie 54 szesnastoarowych ogrodzonych powierzchni, na których posadzimy dwuletnie drzewka. Dotąd stworzyliśmy 22 takie poletka" – mówi inż. Jan Żmudzki, pracujący przy projekcie. "Wytypowaliśmy pięć obszarów kontrolnych, na których obserwujemy wzrost pojawiających się siewek. Istnieją bowiem czynniki ograniczające rozwój drzewek – mała ilość światła, pojawiające się w glebie patogeny  i duża ilość taksyny, a także zanik grzybów, które wspomagały wzrost roślin. Do degradacji sadzonek przyczyniają się także wykopujący je ludzie oraz żerujące sarny" - dodaje.

Cała roślina zawiera silnie trujący alkaliod, uważany za jedną z najbardziej trujących substancji na świecie. Jej właściwości znano już w czasach starożytnych. Grecki lekarz Anazarby i rzymski Galenusz przestrzegali przed jej morderczymi właściwościami, Galowie zaś używali jej do zatruwania ostrzy strzał. Otrzymywana z igieł taksyna stosowana była niegdyś do leczenia niedociśnienia krwi, obecnie produkuje się z niej przeciwnowotworowe preparaty, stosowane najczęściej w leczeniu raka jajników (Paclitaxel - Taxol®).

Cis pospolity ma zdolność wytwarzania licznych pączków śpiących, powstających w każdym miejscu gałęzi i pnia, dzięki czemu można tworzyć z niego geometryczne bryły, strzyżone figury, żywopłoty. Roślina jest też wyjątkowo odporna na działanie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza i spalin samochodowych.
Cis jest drzewem rosnącym stosunkowo wolno, lecz dożywającym nawet 3000 lat. Najstarszy Taxus baccata w Polsce, którego wiek szacuje się na 1250 lat, rośnie w Henrykowie Lubelskim na Dolnym Śląsku.

"Zamierzamy odrestaurować starą piwnicę łowiecką sprzed II wojny światowej i zorganizować tam salkę wystawową, w której prezentować będziemy reprodukcje obrazów Wyczółkowskiego. Wiele z nich przedstawia krajobraz terenów, na których obecnie znajduje się rezerwat" – mówi Żmudzki.

Rezerwat "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie jest jednym z najstarszych chronionych obiektów przyrodniczych w Polsce. Cały jego obszar obejmuje wyspokształtny teren zasiedlony cisami, okalające lasy Jezioro Mukrz, liczne torfowiska, a także ponad dwudziestohektarową otulinę.

PAP – Nauka w Polsce, Marta Stankiewicz
reo