Książka Grossa ukazała się w USA w końcu czerwca br. (na polski dopiero jest tłumaczona). Opisuje ona incydenty antysemickie w Polsce po II wojnie, m.in. pogrom w Kielcach. "O przedstawionych w niej faktach historycy polscy rozmawiają już od dawna" - podkreśla dr Osęka.

Jak ocenia historyk, choć książkę napisano na dużym poziomie ogólności, to "fakty zaczerpnięto z wiarygodnych źródeł". Gross często korzystał z publikacji polskich historyków, badających stosunki polsko-żydowskie w czasie wojny i po niej: Bożeny Szaynok, Dariusza Libionki, tomów wydanych przez IPN.

"Książka Grossa ma niewątpliwie fragmenty błyskotliwe, ciekawe, przenikliwe" - ocenia dr Osęka. Zastrzegł jednak, że w płaszczyźnie faktograficznej można się tam doszukać kilku nieścisłości, np. dotyczących liczby ofiar pogromu kieleckiego czy antysemickich zajść zaraz po wojnie.

Dr Osęka uważa, że dla historyka książka Grossa nie jest  odkrywcza. "Gross próbuje na nowo interpretować znane wydarzenia, przy czym powojenny antysemityzm wyjaśnia przy pomocy jednej tylko tezy" - mówi.

"Ogólna konstrukcja książki przypomina powieść kryminalną. Autor wprowadza nowe postaci, elementy, buduje napięcie, a na końcu demaskuje motyw zbrodni" - zauważa historyk.

"Gross stawia tezę, że podłożem antysemityzmu był strach Polaków związany z powrotem Żydów, na których majątkach Polacy się uwłaszczali. Polacy przewidywali, że ocaleni z Holocaustu Żydzi będą swoje majątki odbierać, a przy okazji wyjdą na jaw niejasne okoliczności wzbogacania się i współudział niektórych Polaków w prześladowaniu Żydów, np. wydawanie ich w ręce Niemców czy zabójstwa" - relacjonuje dr Osęka.

Większość polskich historyków mówi o istnieniu antysemityzmu w Polsce powojennej. "Była niechęć, prześladowania, morderstwa i pogromy ocalałej ludności żydowskiej" - wylicza dr Osęka.

W opinii polskich ekspertów, ten antysemityzm miał jednak wielorakie podłoże i trudno go tłumaczyć jednostronnie. "Rzeczywistość była o wiele bardziej skomplikowana" - podkreśla historyk z PAN.

Społeczeństwo polskie tuż po wojnie było chore, zmuszone do gwałtownych wędrówek, wielokrotnych zmian miejsca zamieszkania. To sprzyjało nieracjonalnym zachowaniom - wyjaśnia specjalista. Jak dodaje, lata 40. były też czasem eksplozji plotek społecznych. "Mówiono, że czeka nas III wojna światowa, że Żydzi porywają dzieci, to wszystko kierowało się przeciw Żydom" - mówi.

W budowaniu antyżydowskich nastrojów znaczenie miał też mit żydokomuny - przypomina dr Osęka. "Mając dramatyczne doświadczenia, czując się w powojennym, zanarchizowanym świecie zagrożeni, Żydzi chcąc przeżyć szukali ratunku pod skrzydłami jedynej władzy, jaka istniała, komunistycznej i totalitarnej. W oczach części społeczeństwa utrwalił się więc wizerunek Żydów spiskujących z komunistami" - zaznacza.

Inna teoria mówi, że Żydzi byli ofiarą zastępczą. "W powojennym społeczeństwie narastała niebywała frustracja związana z Armią Radziecką, która mordowała, gwałciła, rabowała. Tę frustrację wyładowywano na słabych, postrzeganych jako sprzymierzeńcy nowej władzy" - przypomina historyk.

Dr Osęka podkreśla też, że trudno postawić granicę między napadami związanymi z uprzedzeniem narodowościowym, a napadami stricte bandyckimi. "Większość przypadków przemocy antysemickiej była dziełem band. Ocalonych z Holocaustu Żydów postrzegano jako zamożnych: skoro przeżyli, mieli się pewnie czym wypłacić. To po części tłumaczy antysemickie napady" - zwraca uwagę historyk.

Jego zdaniem, kolejną z przyczyn antysemityzmu mogły być plotki, że Żydzi porywają i mordują dzieci chrześcijańskie. Zdaniem dr Osęki, "to przekonanie mogło być dość powszechne i mogło odgrywać rolę w budowaniu niechęci do Żydów".

"Rzeczywiste postawy Polaków były wypadkową wszystkich tych zjawisk i czynników" - podkreśla.

Opublikowana w USA przez wydawnictwo Random House książka Grossa opisuje incydenty antysemickie w Polsce bezpośrednio po II wojnie światowej, m.in. pogromy w Kielcach w 1946 roku i w Krakowie w 1945 roku, a także inne przypadki zabójstw, których ofiarami padali powracający do swych domów Żydzi ocaleni z Zagłady.

Powołując się na wcześniejsze ustalenia historyków, Gross szacuje liczbę ofiar tych wydarzeń na około 1500. Opisuje klimat antysemityzmu, w jego ocenie, powszechnie panującego w ówczesnej Polsce. Przejawem tego zjawiska był m.in. fakt, że Polacy, którzy z narażeniem życia ukrywali w czasie wojny Żydów, starali się po wojnie taić to przed znajomymi i sąsiadami.

Gross, emigrant z Polski i profesor historii Uniwersytetu Princeton, jest także autorem wydanej w 2001 roku głośnej książki "Sąsiedzi" - o zamordowaniu 1600 Żydów w Jedwabnem przez polskich mieszkańców tego miasteczka.

PAP - Nauka w Polsce, Anna Zdolińska
reo