Lisy coraz częściej korzystają z sąsiedztwa człowieka. Podchodzą blisko ludzkich siedzib, żywią się na wysypiskach śmieci i w innych miejscach, gdzie wyrzucane są resztki jedzenia. Można to stwierdzić na podstawie badań ich uzębienia - mówi dr Elwira Szuma z Zmiany w uzębieniu lisów, jakie zaszły w ciągu ubiegłego stulecia pokazują, że tryb życia tego gatunku znacząco się zmienił. Jednym z powodów zbliżenia się lisów do ludzi jest fakt, że w ciągu ostatnich kilkunastu lat, wskutek powszechnego wykładania w lasach szczepionki przeciwko wściekliźnie, wzrosła liczebność lisów w Polsce.

LIS ZARYZYKOWAŁ I WYGRAŁ

Kiedyś, jeszcze kilkanaście lat temu, trudno było zaobserwować lisa w pobliżu gospodarstw domowych. Teraz ludzie widują te zwierzęta nawet w centrach miejscowości. \"Lisy podchodzą na przykład pod niedawno otwarte hotele, skąd codziennie do kontenerów wyrzucane są duże ilości kuchennych odpadków, regularnie odwiedzają gospodarstwa. Znane mi są przypadki dokarmiania lisów przez gospodynie\" - mówi badaczka.

Pokusa łatwo dostępnego pokarmu spowodowała, iż lis zaryzykował zbliżenie się do człowieka dla możliwości korzystania z nowej, coraz obfitszej niszy pokarmowej. \"Świadczy to o tym, iż lis jest gatunkiem bardzo plastycznym, który łatwo się adaptuje do zmieniających się warunków środowiska\" - uważa dr Szuma.

ZAPISY W KSZTAŁCIE LISICH ZĘBÓW

Wiele z tych obserwacji znalazło potwierdzenie w badaniach uzębienia lisów. Dr Szuma przebadała 1500 czaszek tych zwierząt, zebranych od 1927 do 1996 r.

\"Materiałem do moich badań nad zmiennością uzębienia u lisa z terenu Polski są wypreparowane lisie czaszki. Ograniczam się do wizytowania muzeów i kolekcji naukowych różnych instytutów, gdzie taki materiał został już zgromadzony. Wykorzystałam serie czaszek gromadzonych przez wiele lat działalności dwóch jednostek naukowych - Zakładu Badania Ssaków PAN w Białowieży i Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie\" - http://www.isez.pan.krakow.pl mówi badaczka.

Lisy mają 42 zęby - w górnej szczęce z każdej strony po trzy siekacze, jednym kle, cztery przedtrzonowce i po dwa trzonowce. W dolnej szczęce mają o jeden trzonowiec więcej z każdej strony.

Badania morfometryczne, które prowadzi dr Szuma, polegają na wykonaniu określonych obserwacji i pomiarów zębów na odpowiedniej liczbie czaszek lisów. Pomiary prowadzone są za pomocą suwmiarki elektronicznej z dokładnością 0,01 mm. Mierzy się długości i szerokości koron zębów w oparciu o stałe punkty na zębie.

W badaniu kształtu zębów wykorzystywane są określone, wcześniej wyznaczone, a także zdefiniowane na wstępnej próbie, warianty kształtu tego samego zęba, tzw. morfotypy. Morfotypy mogą u jednego gatunku zmieniać się w czasie.

U lisów widać zmiany, które wyraźnie wystąpiły w ciągu XX w. W przypadku górnego łamacza (czwarty przedtrzonowiec) zarówno najprostsze, jak i najbardziej skomplikowane morfotypy występują coraz rzadziej, natomiast wzrasta liczba zwierząt z \"przeciętnymi\" zębami.

POLICZKOWE SĄ NAJBARDZIEJ INTERESUJĄCE

Dla biologów najbardziej interesujące są zęby policzkowe, czyli leżące najgłębiej w szczęce - przedtrzonowce i trzonowce. U większości ssaków ściśle związany z rodzajem pokarmu, którym się żywią jest zwłaszcza kształt trzonowców.

O trybie życia lisów wiele mówi też wzajemna zależność między wymiarami różnych zębów. Takie badania również przeprowadzała dr Szuma.

\"Korelowałam ze sobą wielkości (np. długości koron) wszystkich zębów, na zasadzie +każdy z każdym+. Badałam korelację zarówno zębów sąsiadujących ze sobą, jak i tych bardziej od siebie oddalonych, w obrębie jednego szeregu zębowego (np. lewa strona górnego szeregu zębowego) oraz pomiędzy naprzeciwległymi szeregami zębowymi (np. lewy górny szereg zębowy z lewym dolnym)\" - wyjaśnia uczona.

Zęby sąsiadujące ze sobą w szeregu wykazują wyższy stopień wzajemnej zależności, z uwagi na konieczność współdziałania, czyli przy zdobywaniu i wstępnej obróbce pokarmu.

Ich sąsiadujące położenie sprawia też, że zależności są silniejsze. W czasie rozwoju osobniczego zwierzęcia podlegają bowiem wpływowi tych samych czynników pochodzenia zewnętrznego i wewnętrznego, czyli cierpią w podobnym stopniu w wyniku urazów lub chorób.

Współzależność kształtu i wielkości górnych i dolnych, odpowiadających sobie zębów, również jest silna. Zęby takie muszą być do siebie dopasowane, żeby precyzyjnie rozdrabniać pokarm.

JAKIE JEDZENIE, TAKIE ZĘBY

W dotychczasowej diecie lisa, zwłaszcza tego z terenów silniej zurbanizowanych, zaobserwowano na przestrzeni ostatnich kilkudziesięcioleci wyraźne zmiany. Z drapieżnika żywiącego się głównie gryzoniami, owadami i jajami ptaków stał się na wielu obszarach zwierzęciem niemal wszystkożernym. Dziś chętnie żywi się odpadkami, a w coraz mniejszym stopniu gryzoniami i innymi drobnymi zwierzętami.

Bardzo szybko znalazło to odzwierciedlenie w drobnych, lecz istotnych zmianach morfologii uzębienia tego drapieżnika.

Spadła siła korelacji (czyli wzajemnego dopasowania) w parze łamaczy, tj. górnego czwartego przedtrzonowca i dolnego pierwszego trzonowca. U lisa, jak i u innych drapieżnych, zęby te odpowiadają za precyzyjną obróbkę pokarmu. Jak sama nazwa wskazuje - łamacze pełnią funkcję łamania i kruszenia kości, rozcinania kawałków mięsa.

Co ciekawe, zaobserwowano jednoczesny wzrost znaczenia kłów. Odgrywają one przede wszystkim rolę w interakcjach socjalnych - używane są np. do odstraszania potencjalnych konkurentów o samicę, o pokarm lub terytorium.

NAJWIĘKSZA KOLEKCJA SSAKÓW W POLSCE

Dr Szuma jest kustoszem zbiorów naukowych ZBS PAN w Białowieży.

\"Nasza kolekcja ssaków jest największa w Polsce i należy do największych w Europie pod względem liczby okazów. Liczy ponad 190 000 okazów ssaków, głównie polskich. W kolekcji znajdują się czaszki, szkielety, skórki, całe okazy lub tylko niektóre narządy wewnętrzne konserwowane w formalinie lub alkoholu, preparaty tkankowe itp.\" - wylicza.

Zbiory pochodzą ze stałych terenów badawczych, z ekspedycji naukowych, z akcji pozyskiwania materiałów od myśliwych (tak m.in. udało się zgromadzić dużą serię czaszek lisa), a także znajdowanych padłych zwierząt bądź takich, które zginęły pod kołami aut na drogach.

PAP - Nauka w Polsce, Urszula Jabłońska

8 marca 2005

reo