Ślady przeszłości Fortu Legionów na południowym przedpolu Cytadeli Warszawskiej badają członkowie Koła Podziemnej Architektury Obronnej http://www.eksplorator.os.pl/kolo.htm ze stołecznego oddziału Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji.

W tym miesiącu odkryli m.in. dwumetrową studnię.

FUTRYNA Z LATRYNY

\"To oryginalne klepisko, po którym przechadzał się car Mikołaj\" - wita zwiedzających Fort Legionów jego opiekun, członek Koła Podziemnej Architektury Obronnej, Zbigniew Rekuć.

W sali, w której znajduje się klepisko prezentowana jest skromna wystawa.

Można tu obejrzeć m.in. futrynę z latryny z połowy XIX wieku, podnóżek spod szubienicy dla skazańców z tego samego okresu oraz hełmy znalezione w fosie, pochodzące z czasów II wojny światowej.

Rekuć pracuje nad ekspozycją dopiero od kilku miesięcy.

\"W przygotowaniu są mapy z Centralnego Archiwum Wojskowego http://www.caw.wp.mil.pl/ oraz plansze przedstawiające historię zagospodarowania terenów wokół fortu. Próbujemy też rozszyfrować napis z 1880 roku, znajdujący się na ścianie sali\" - opowiada.

SZKODY WYRZĄDZIŁO WOJSKO

Badacz trafił do Fortu Legionów w latach 80.

\"Wszystko tu było wtedy zalane. Musieliśmy prowadzić akcję płetwonurkową\" - wspomina.

Jak ocenia, największe szkody w obiekcie wyrządziło wojsko, które jeszcze do niedawna było gospodarzem tego terenu.

\"Za zgodą ówczesnego konserwatora zabytków wojsko wyburzyło część fortu pod mające powstać garaże. Na szczęście okazało się, że nie ma na nie pieniędzy\" - opowiada.

Dodaje, że jeszcze przed sprzedażą fortu (obecnie jego właścicielami są znani warszawscy restauratorzy) wojsko bezkarnie wyrzucało do budynku gruz i śmieci.

\"W dziewięciometrowej studni znaleźliśmy wykładziny podłogowe przywiezione z Cytadeli\" - zaznacza.

ORYGINALNE KRATY

Na poziomach fortu minus 1 i minus 2 zachowały się oryginalne kraty forteczne uchylne do góry i mocowania na lawety, na których stały armaty.

\"W przyszłości będę chciał zrekonstruować taką armatę\" - snuje plany Rekuć. Na poziomie minus 2 mieści się także działobitnia.

\"Kiedyś był stąd widok na brzeg Wisły. Po 1860 roku, kiedy rozwój artylerii zagroził bliskiej obronie fortu, Rosjanie zasypali ziemią działobitnię wieży artyleryjskiej (poziom minus 2) i wybudowali drugą, na przedpolu poziomu (minus 3)\" - opowiada przewodnik.

Pierwszą działobitnię odkopało w okresie międzywojennym Centralne Archiwum Wojskowe.

STUDNIA Z DREWNIANYM WŁAZEM

Odkryta w tym miesiącu studnia znajduje się na poziomie minus 3.

Aby się do niej dostać, trzeba było wypompować wodę zalewającą korytarz. Studnia była zamknięta drewnianym włazem z II połowy XIX wieku.

\"Tę studnię udało nam się odkryć dzięki pomocy górników z Przedsiębiorstwa Robót Wiertniczych i Górniczych http://www.prwig.com.pl/ - opowiada Rekuć.

Górnicy dokonali wierceń i pożyczyli badaczom pompy do osuszenia zalanych korytarzy.

Są dwie hipotezy, co do przeznaczenia studni. Według pierwszej, służyła ona jako zwyczajny kanał odprowadzający wodę.

Badacz nie wyklucza jednak i takiej możliwości, że studnia łączyła podziemne poziomy Fortu Legionów.

LICZNE KANAŁY

Dwa lata temu, podczas odkopywania fortu okazało się, że wszystkie kanały wentylacyjne i kominowe są tu zamurowane. Członkowie Koła przebadali już kilkadziesiąt takich kanałów.

\"Znajdowały się w nich różne dokumenty i przedmioty, m.in. odznaka dwugłowego orła na czapkę, żołnierskie berety, fragmenty prywatnych listów\" - opowiada Rekuć.

Mniej więcej w tym samym czasie odkryty został też szyb windowy, bardzo dobrze zachowany.

\"W nim również znajdowało się sporo ciekawych rzeczy, wśród nich łuski karabinowe i bagnety\" - mówi przewodnik.

PRZEJŚCIA DO CYTADELI?

W latach 20., gdy rozbierano fortyfikacje pod nowo powstające budynki wojskowe, w prasie zaczęły ukazywać się sensacyjne doniesienia o podziemnych przejściach do Cytadeli.

\"Takie połączenie istnieje na planach, którymi dysponuję. Mam nadzieję, że uda się je wkrótce odkryć\" - zaznacza badacz.

Jak mówi, według rosyjskich map, z fortu wychodził korytarz prowadzący do Wisły. Na planach z roku 1916 wykonanych przez Polaków tego przejścia już nie ma.

\"Stąd wniosek, że Rosjanie wysadzili tę część. Co może ona ukrywać?\" - zastanawia się Rekuć.

OSŁONA CYTADELI OD NOWEGO MIASTA

Fort Legionów położony w parku Traugutta był wznoszony w latach 1852-1854. Jego zadaniem była osłona Cytadeli od strony Nowego Miasta oraz obrona sezonowego mostu wojskowego na Wiśle.

W latach 1866-1874 dobudowano do fortu baterię ziemną z dwoma schronami pogotowia oraz działobitnię kontrolującą Wisłę.

Fort posiada skomplikowany system podziemnych korytarzy.

Po 1882 roku teren, na którym usytuowany był fort znalazł się w obrębie olbrzymiego - obejmującego Powązki, Bemowo, Bielany, Marymont i Wawrzyszew - zespołu letnich obiektów wojskowych.

Znajdowały się tu place ćwiczeń przystosowane dla różnego typu wojsk oraz magazyny do przechowywania żywności i sprzętu wojskowego.

Na początku XX wieku w forcie znajdowało się Archiwum Sztabu Warszawskiego Okręgu Wojennego.

POLSKIE CENTRALNE INSTYTUCJE WOJSKOWE

Po zakończeniu I wojny światowej i uzyskaniu przez Polskę niepodległości w stolicy zaczęły organizować się centralne instytucje wojskowe.

Tereny fortyfikacji przy cytadeli przeznaczono na wojskowe spółdzielnie mieszkaniowe.

Obszar wokół Fortu Legionów i sąsiadujących z nim Fortów Aleksieja i Siergieja przekształcony został w park im. Romualda Traugutta.

W latach 1918-1939 swoją siedzibę miało tu Centralne Archiwum Wojskowe.

W 1939 roku budynek został zajęty przez wkraczające do stolicy wojska niemieckie. Pozostawione w forcie przez Polaków dokumenty Niemcy wywieźli do Gdańska.

Po 1945 roku Fort Legionów przeszedł w ręce Agencji Mienia Wojskowego http://www.amw.com.pl/ która przed pięciu laty zdecydowała się go sprzedać znanym restauratorom warszawskim.

* Nauka w Polsce - Katarzyna Knap *

28 lipca 2004