Wisła to bezsprzecznie królowa polskich rzeka - jest najdłuższa (liczy 1066 km) i przepływa przez obecną i dawną stolicę Polski. Brakowało na rynku wydawniczym popularnonaukowej publikacji na jej temat. Wyzwania podjął się historyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, prof. Andrzej Chwalba.

“Książka jest dedykowana miłośnikom i entuzjastom Wisły, których są tysiące, animatorom turystyki wiślanej, przyjaciołom starodawnych technik szkutniczych, strażnikom dziedzictwa flisów i rybactwa, miłośnikom młynów odtwarzających pieczołowicie dawne techniki młynarskie” - wylicza autor, po czym dodaje kolejne grupy, wśród których są też m.in. kajakarze i strażnicy przyrody.

Bo w książce, na którą składa się 35 rozdziałów, poruszono każdy z tych tematów w zwartej i syntetycznej formie. Prof. Chwalba podkreśla, że jest to co prawda praca naukowa, to napisał ją w lżejszej formie, bez przypisów, ale z bibliografią i pomocnym indeksem.

Prof. Chwalba pisząc o Wiśle traktuje ją jak... kobietę. “Wisła, podobnie jak każda inna rzeka, była labilna, trochę swawolna, nieprzewidywalna i kapryśna. Stale zmieniała koryto, a tym samym długość. (...) Nieustająco szukała najdogodniejszych dla siebie dróg” - czytamy w książce. Takie, dość emocjonalne podejście autora do przedmiotu książki wyraźnie udziela się czytelnikowi, dzięki czemu lektura jest zajmująca i czekamy, jakie “przygody” czekają Wisłę na kolejnych stronach. Całości dopełnia kilkadziesiąt fotografii, rycin i map obrazujących różnorodne zagadnienia związane z królową polskich rzek.

Autor - jak pisze - szuka odpowiedzi na fundamentalne pytanie o rolę Wisły w dziejach: jak na nie wpływała i jak dzieje ją kształtowały. Przybliża też konsekwencje ingerencji człowieka w jej bieg i naturę.

Mimo że książka obejmuje swoim zakresem Wisłę od jej zarania, to szersza narracja rozpoczyna się od czasów średniowiecza i początków polskiej państwowości. Dowiemy się, co motywowało ludzi, by zakładać pierwsze miasta nad tą rzeką i jakie wiązały się z tym profity, ale i ryzyka. Podróż przez kolejne stulecia doprowadzi nas w końcu do XXI w. 

Rzeki w Polsce długo “radziły” sobie całkiem dobrze i utrzymywały swój naturalnych charakter. Przełom nastąpił w XIX w., gdy - jak pisze Chwalba - ludzie stali się siłą kształtującą powierzchnię Ziemi i ten wpływ odcisnął się na polskich rzekach, chociaż Wisła wyszła w miarę obronną ręką. Wbrew szeroko zakrojonym planom, nie stała się kanałem przemysłowym umożliwiającym transport towarów i ludzi na masową skalę.

Nie jest to biografia zamknięta. Wisła ciągle, na szczęście, żyje. “Nad Wisłą można spotkać ponad 320 gatunków ptaków, z czego 180 to ptaki lęgowe. Nie ustają apele o to, aby dać rzece swobodnie płynąć. Niemniej pojedynek o to, jaki będzie miała charakter Wisła i czy zachowa swój naturalny charakter, w dalszym ciągu trwa” - podkreśla prof. Chwalba. 

W wywiadzie dla PAP historyk powiedział, że byłby wielce rad, gdyby w przyszłości Wisła zachowała na dużych odcinkach charakter rzeki dzikiej, która sama decyduje o sobie i chroni swoje bogactwo, w tym ryby i ptactwo.

"Wisła jest chyba jedyną rzeką w Europie, która może się pochwalić tym, że jest właśnie taka, jaka jest, gdy inne rzeki są kanałami przemysłowo-transportowymi, które z rzeką nie mają już wiele wspólnego" - dodał.

Naukowiec zauważył w książce, że do rzek nadal trafiają ścieki, odpady komunalne i przemysłowe. Ostrzeżeniem była katastrofa ekologiczna na Odrze latem 2022 r. To wydarzenie - jak pisze Chwalba - przypomniało, że zbyt głęboka ingerencja w środowisko prowadzi do jego zniszczenia i szkodzi również interesom ludzi.

Książka “Wisła. Biografia rzeki” ukazała się nakładem Wydawnictwa Literackiego.

Szymon Zdziebłowski