"Dzieje rodziny Korzeniewskich" to przejmująca opowieść o polskiej rodzinie, która w lipcu 1940 roku została deportowana w głąb Związku Radzieckiego. Dokument o umierającej z głodu rodzinie Korzeniewskich Wańkowicz napisał w 1943 roku na podstawie relacji Hanki Korzeniewskiej. Wańkowicz spotkał Hankę w Ognisku Polskiego Czerwonego Krzyża w Teheranie. Jej rodziców i rodzeństwo pisarz poznał w 1937 roku w Katowicach. Hanka miała wówczas piętnaście lat, tyle samo co Marta, córka Wańkowicza. W 1943 roku Hanka była w Teheranie sama. Jej rodzina umarła w Związku Radzieckim.

Wańkowicz pisze: "Hanka wie, że chodzi mi o szczegółową relację. Hanka otrzymała moje wielokrotne zapewnienia, że mnie historia życia ich rodziny wzrusza i boli, że nie jestem obojętnym słuchaczem. Hanka wie, że tu chodzi o dokument - o jeden z tych tysięcy krwawych dokumentów, mówiących o śmierci, o męczarniach setek tysięcy ludzi; dokumentów, które trzeba będzie rzucić w twarz temu naiwnemu światu, oklaskującemu na ekranach każde pojawienie się Stalina".

Dzieje rodziny Korzeniewskich to egzemplifikacja losów polskich rodzin, które zostały wywiezione przez radzieckiego okupanta z Kresów Wschodnich do Związku Radzieckiego. Pierwsza z czterech fal masowych deportacji Polaków z Kresów Wschodnich, rozpoczęła się 10 lutego 1940 roku.

Polaków wywieziono na północ Związku Radzieckiego - do Archangielska, do Wołogdy, Irkucka i Nowosybirska na Syberii. Ludzie zatrzymani 9 i 13 kwietnia 1940 roku zostali w większości wywiezieni do Kazachstanu, do Azji Środkowej. 29 lipca 1940 roku deportowano co najmniej 61 tys. osób. Byli to przede wszystkim uchodźcy z zachodniej części Polski, szukający na wschodzie schronienia przed niemiecką okupacją. Ostatnia deportacja odbyła się w czerwcu 1941 roku. Była skierowana przeciwko mieszkańcom zaanektowanych republik bałtyckich.

"Dzieje rodziny Korzeniewskich" opublikowane zostały w 1944 roku w Nowym Jorku nakładem National Committee of Americans of Polish Descent Inc. W 1945 roku w Rzymie książkę wydał Oddział Kultury i Prasy 2. Korpusu. W latach 1979-1989 "Dzieje rodziny Korzeniewskich" miały co najmniej 29 wydań w tzw. drugim obiegu. Książka była też tłumaczona na język angielski, włoski, francuski i hiszpański.

"Drogą do Urzędowa" Wańkowicz wydał w 1955 roku w Nowym Jorku, nakładem Roy Publishers. "I ta książka jest dziełem zbiorowym" - pisze Wańkowicz. To zbeletryzowana suma doświadczeń i przeżyć Polaków w czasie ostatniej wojny. Składają się na nią także przeżycia Wańkowicza. Jak pisze w posłowiu Aleksandra Ziółkowska-Boehm, "główny bohater książki, Hauke, to synteza znanej w przedwojennej Warszawie postaci Fiszera - bywalca kawiarnianego i tryskającego dykteryjkami oraz nieskończoną dozą humoru kawalarza - z samym Wańkowiczem, z jego wojennymi przeżyciami, podejściem i oceną Polski przedwrześniowej". Zaś Urzędów to "jakaś cicha mieścina, jakiś ład, pnący się ku lepszemu - jest symbolem utraconej ojczyzny" - dodaje. Owy Urzędów nie jest jednak idealizowany. " () Jawi się prze naszymi oczami taki, jaki był: mały, zaściankowy, może pełen sporów, niedociągnięć i wad, ale jeden jedyny, niezastąpiony" - podkreśla Ziółkowska-Boehm w posłowiu.

Nieduży fragment "Reportaży z Wołynia" Wańkowicz umieścił w książce "Od Stołpców po Kair". Jak zauważa Ziółkowska-Boehm, Wańkowicza interesował temat wołyński. Świadczą o tym zachowane w archiwum pisarza gotowe reportaże, którym nadał tytuł "Rzezie Wołyńskie". "Stanowią one wyraźnie fragmenty większej całości, która przygotowywał, gromadząc dokumentację. Oprócz tych gotowych tekstów są w archiwum gromadzone relacje imienne, nadesłane Wańkowiczowi zwykle z towarzyszącymi im listami" - dodaje Ziółkowska-Boehm.

Pierwsze wydanie książki "Od Stołpców po Kair" ukazało się w 1969 roku nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego. Jak pisze Ziółkowska-Boehm, pisarz nie widząc możliwości ukazania się jego książek emigracyjnych w kraju, włączał tylko ich "cenzuralne" fragmenty do książek innych, nowych. W taki sposób powstała publikacja "Od Stołpów po Kair".

Książka jest poprzedzona 30-stronicowym wstępem "O poszerzeniu konwencji reportażu". Ziółkowska-Boehm przypomina, że Wańkowicz zdecydował się umieścić ten tekst, aby pomieścić w jednej książce różnorodny gatunkowo materiał. "Teoria ta, rozbudowana potem w +Prosto od krowy+ i kolejno w +Karafce La Fontaine'a+, stała się słynną teorią wańkowiczowskiej mozaiki" - dodaje.

***

Melchior Wańkowicz (1892-1974) - wybitny polski pisarz, nazywany królem polskiego reportażu, jedna z największych indywidualności polskiej literatury XX wieku. Był założycielem i współwłaścicielem wydawnictwa "Rój". Wydawał książki Zofii Kossak, Marii Kuncewiczówny, Juliana Tuwima, Ksawerego Pruszyńskiego.

W 1939 roku po wybuchu wojny wyjechał do Rumunii. Potem przebywał na Cyprze, w Palestynie, Iranie, Egipcie, Syrii i Libanie. W latach 1944-46 był korespondentem wojennym II Korpusu generała Andersa. Gromadził wówczas materiały do słynnego reportażu "Bitwa o Monte Cassino".

W latach 1949-58 przebywał w USA, potem wrócił do kraju. W związku z Listem 34 w 1964 roku został aresztowany pod zarzutem przekazywania za granicę materiałów szkalujących Polskę Ludową. W więzieniu spędził pięć tygodni, otrzymał wyrok dwóch lat. Władze liczyły na upokorzenie pisarza i jego prośbę o ułaskawienie ze względu na "zły stan zdrowia". Wańkowicz zgłosił się jednak do odbywania kary. Jego proces odbił się szerokim echem w świecie. W obronie pisarza stanął amerykański PEN Club i senator Robert Kennedy. Władze najpierw wstrzymały wykonanie wyroku, a potem karę zawieszono. Dopiero w 1990 roku, w procesie rehabilitacyjnym Sąd Najwyższy wydał wyrok uniewinniający pisarza.

Ceniony za swoją nieugiętą postawę i kochany przez czytelników Wańkowicz nigdy nie otrzymał żadnej nagrody. ESZ

PAP - Nauka w Polsce

agt/ kap/