Mossor to absolwent prestiżowej paryskiej Ecole Superieure de Guerre i warszawskiej Wyższej Szkoły Wojennej, potem jej wykładowca.

"W jego biografii, niespełnionej i tragicznej, skupiają się doświadczenia pokolenia, które stanęło przed wyzwaniami płynącymi z przegranej kampanii 1939 roku, narastania okupacji niemieckiej, potem wkroczenia sowieckich +wyzwolicieli+ i zaprowadzenia komunistycznego reżimu; pokolenia, które stanęło przed najpoważniejszymi wyborami moralnymi" – mówi o generale Mossorze autor książki.

Jak tłumaczy, celem jego badań było "ukazanie losów jednego z najzdolniejszych oficerów wojska II Rzeczypospolitej na tle ówczesnych wydarzeń; na tle tragedii, jaka stała się udziałem narodu".

Autor biografii podkreśla, że Mossor był żołnierzem, którego cechowała duża samodzielność myślenia i oceny obserwowanych zjawisk. Jego decyzje były niezwykle wyraziste i kontrowersyjne. We wrześniu 1939 r. dowodził 6. Pułkiem Strzelców Konnych. Po klęsce trafił do niemieckiego oflagu. Tu wystosował do niemieckich władz wojskowych memoriały, proponując pomoc w "akcji pozyskania życzliwego stosunku narodu polskiego do Niemców" w zamian za zaprzestanie niemieckich represji.

Stefan Mossor był na czele grupy jeńców niemieckich oflagów, która w kwietniu 1943 roku udała się do Katynia. Podczas tej podróży Niemcy nieoficjalnie proponowali mu tworzenie polskich jednostek do walki z Sowietami.

Po zakończeniu wojny podjął decyzję o powrocie do kraju. W 1945 roku wstąpił do Ludowego Wojska Polskiego (LWP). "Niezwykle istotny wydaje się tutaj aspekt moralno-etyczny tej decyzji. Czym kierował się decydując się na taki krok? Czy był to konformizm? A może wstępując do polskiej armii miał nadzieję wpływać na charakter i skalę przemian w niej się dokonujących?" – zastanawia się autor.

W LWP Mossor dość szybko awansował - był m.in. szefem Gabinetu Ministra Obrony Narodowej marszałka Michała Roli-Żymierskiego, zastępcą szefa Sztabu Generalnego i dowódcą Okręgu Wojskowego w Krakowie. Uczestniczył także w akcjach skierowanych przeciwko polskiemu podziemiu niepodległościowemu. Koordynował akcje zmierzające do "zabezpieczenia" referendum z 30 czerwca 1946 roku oraz wyborów w styczniu 1947 roku. Opracował samodzielnie projekt operacji "Wisła", którą dowodził. Po jej zakończeniu Mossor został awansowany na generała dywizji. Równocześnie – jak podkreśla Jarosław Pałka – należy pamiętać, że służąc w komunistycznym wojsku starał się uwzględniać specyfikę polskiej armii, jej narodowy charakter, co często prowadziło do otwartych konfliktów z sowieckimi oficerami w polskich mundurach.

Na początku lat 50. Stefan Mossor został aresztowany wraz z grupą wyższych oficerów wywodzących się z armii II Rzeczypospolitej. W tzw. procesie generałów został oskarżony o działanie na szkodę państwa i narodu polskiego w czasie II wojny światowej oraz działalność konspiracyjno-wywiadowczą skierowaną przeciwko nowemu ustrojowi. W 1951 roku generał został skazany na dożywotnie więzienie. Poddawany brutalnym torturom nie przyznał się do stawianych zarzutów, nie złożył też zeznań obciążających innych oficerów. W drugiej połowie 1955 roku rozpoczęto zwalnianie z więzień oficerów skazywanych w tzw. sprawach tatarowskich. W listopadzie specjalna komisja zajęła się także sprawą gen. Mossora. Kara dożywotniego więzienia została skrócona do 15 lat. Równocześnie Najwyższy Sąd Wojskowy udzielił Mossorowi rocznej przerwy w odbywaniu kary. 13 grudnia 1955 roku gen. Stefan Mossor w bardzo złym stanie opuścił więzienie we Wronkach. Zmarł 22 września 1957 roku w Warszawie.

Jak podkreśla autor biografii, Mossor był człowiekiem niezwykle inteligentnym, doskonałym sztabowcem, wybitnym teoretykiem sztuki wojennej, którego można postawić w gronie najwybitniejszych polskich pisarzy wojskowości, takich jak Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Tarnowski, czy Ignacy Prądzyński.

"Gdyby nie zawierucha wojenna, prawdopodobnie ujrzelibyśmy go w przyszłości na najwyższych stanowiskach w niepodległym wojsku, raczej jako szefa Sztabu Głównego niż na stanowisku inspektora armii. Potem przyszła kampania 1939 roku, w której zabrakło Mossorowi, jak wielu innym, tak ważnego na froncie szczęścia wojennego. Klęska państwa polskiego w 1939 roku postawiła przed ówczesnym podpułkownikiem wyzwania ideowe, których się nie spodziewał i którym chyba nie sprostał" – ocenia Pałka.

Decyzja o wstąpieniu do Odrodzonego Wojska Polskiego (takiego określenia w latach czterdziestych, do 1948 r. używano w propagandzie i piśmiennictwie wojskowym) - zdaniem Pałki - nie powinna być rozpatrywana w kategoriach zdrady. Tak postąpiło bowiem wielu oficerów i żołnierzy wywodzących się z armii II Rzeczypospolitej. Z jednej strony Mossor swoją obecnością utrudniał i opóźniał proces sowietyzacji polskiej armii, z drugiej strony był jednak częścią bezwzględnego aparatu władzy.

"Ta zadziwiająca naiwność polityczna, pozwalająca na kolaborację ze zbrodniczym systemem, łączyła się jednocześnie z niezwykłą odwagą osobistą, mocnymi zasadami moralnymi stawianymi wobec siebie; zasadami, które nie pozwalały mu obciążać zarzutami innych oficerów w czasie brutalnego śledztwa, jakim został poddany w więzieniu Głównego Zarządu Informacji. To był chyba dla niego czas najcięższej osobistej próby i z tej próby wyszedł zwycięsko" – pisze Jarosław Pałka. "Generał jako jedyny nie poszedł na współpracę ze śledczymi, trwał w swoim nieprzejednanym sprzeciwie" – podkreśla autor biografii.

***

Jarosław Pałka (ur. 1973 r.) - absolwent historii Uniwersytetu Warszawskiego. Doktoryzował się w 2007 r. w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Pracuje w Ośrodku KARTA, w programie "Historia Mówiona". Współpracuje z Domem Spotkań z Historią w Warszawie. Zajmuje się historią polityczną i wojskową okresu II wojny światowej oraz pierwszych lat powojennych. Publikował m.in. na łamach "Przeglądu Historyczno-Wojskowego", paryskich "Zeszytów Historycznych" i "Karty".  ESZ

PAP - Nauka w Polsce

agt/