Autor wraca w znane już sobie miejsca, gdzie wciąż trwają prace wykopaliskowe. Ponownie zjawia się więc w Biskupinie, Gdańsku i Opolu. Ogląda też pozostałości pogańskiego kręgu kultowego na Górze Sępiej (dawnej Raduni), opisuje magiczne zwyczaje Ślązaków przedstawione w XIII-wiecznym dziele brata Rudolfa, cystersa z klasztoru w Rudach. Wraz z uczestnikami ekspedycji poszukuje śladów historycznych Grodów Czerwieńskich - w Gródku Nadbużnym (dawny gród Wołyń), Czermnie (Czerwień) i Sąsiadce (Sutiejsk). Przypomina pionierskie prace Zoriana Dołęgi Chodakowskiego, który przed ponad stuleciem badał grodziska w widłach Huczwy i Bugu. Relacjonuje dzieje Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, najstarszego i największego kiedyś regionu górniczo-hutniczego na ziemiach polskich.

Odwiedza także wsie kurpiowskie, kreśląc zarazem obraz prowincjonalnej Polski z wczesnych lat pięćdziesiątych.

Zbiór reportaży archeologicznych - kolejny z cyklu po Świcie słowiańskiego jutra (1952, 1954) - oparto na pierwszym, a zarazem jedynym jego wydaniu, przygotowanym przez Książkę i Wiedzę w 1956 roku. Jest to kolejna książka z serii „Jasienica. Powrót”.

"Wizyty na wykopaliskach nie skończyły się w roku 1951, weszły mi raczej w nałóg - pisał Jasienica w Świcie słowiańskiego jutra. O kolejnych - w Wielkopolsce, na Śląsku, Kurpiach, Grodach Czerwieńskich i w Kielecczyźnie - opowiada książka Archeologia na wyrywki. Ukazała się w roku 1956 i ze względu na trzytysięczny nakład jest mało znana, jednak autor uważał ją za znacznie lepszą od Świtu słowiańskiego jutra. W 1960 roku Jasienica odwiedził kolejne stanowiska – nie tylko w Polsce, ale także w Bułgarii.

Archeologia na wyrywki to pokłosie wypraw Pawła Jasienicy na wykopaliska m.in. w Biskupinie, Opolu, Gdańsku i historycznych Grodach Czerwieńskich, głównie w latach 1952 - 1955, oraz odwiedzin obozu etnograficznego na Kurpiach. Dołączenie do książki rozdziału opisującego "dni wczorajsze" Zagłębia Staropolskiego "wynikało - jak pisze we wstępie profesor Zbigniew Bukowski - z panującej wówczas tendencji do rozpatrywania dziejów... w kontekście 'sił wytwórczych i stosunków produkcji', którym to studiom patronował Instytut Historii Kultury Materialnej PAN". 

Jak podkreśla profesor Bukowski, „Paweł Jasienica bardzo wyraźnie podkreślał wielki wkład i wysiłek badawczy polskich archeologów, którzy przyczynili się do nowego spojrzenia na wczesne dzieje naszych ziem i kształtowanie się naszej państwowości.

Rezultaty rozległych badań archeologicznych zaowocowały wówczas zaproszeniem polskich ekip do podjęcia podobnych prac we Francji, Hiszpanii, Macedonii, czy też we Włoszech. Mówiło się wręcz o „polskiej szkole archeologii wczesnośredniowiecznej”.

Paweł Jasienica, właśc. Leon Lech Beynar (1909-1970), historyk, eseista, publicysta; autor słynnej syntezy dziejów Polski przedrozbiorowej (Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów). Uczestnik kampanii wrześniowej, oficer Armii Krajowej. Po wojnie represjonowany. Od 1959 roku wiceprezes ZLP; ostatni prezes Klubu Krzywego Koła (1962). W 1964 r. jako jeden z 34 intelektualistów podpisał protest przeciwko polityce kulturalnej władz PRL. Od 1966 wiceprezes polskiego PEN Clubu. W 1968 r. wystąpił w obronie represjonowanych studentów, co spowodowało zakaz publikacji jego prac. Odznaczony pośmiertnie 3 maja 2007 r. przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. W tym samym roku został laureatem – przyznanej po raz pierwszy pośmiertnie – Nagrody Kustosz Pamięci Narodowej ustanowionej przez Prezesa IPN. ESZ

PAP - Nauka w Polsce

bsz