Zakuci w kajdany i wykonujący najbardziej niewdzięczne prace? Poniewierani przez swoich panów, kaleczeni i upokarzani? - niewolnicy w średniowiecznej Europie z reguły nie byli traktowani w taki sposób, za to jako siła robocza byli bardzo cenieni i szeroko wykorzystywani, również w majątkach kościelnych - przekonuje w rozmowie z PAP historyk dr Piotr Pranke, który zajmuje się badaniem relacji gospodarczych w okresie wczesnego średniowiecza.

W średniowiecznej Europie funkcjonały dwa główne typy niewolnictwa. Niewolnikiem mogła być osoba pojmana - jeniec, któremu darowano życie na wojnie. "W takim przypadku osobą niewolną mógł stać się nawet chrześcijanin" - mówi Pranke. „Prawdziwym rezerwuarem ludzi niewolnych w średniowiecznej Europie były obszary pogańskie – np. Połabia, Prus, czy Pomorza" - wskazuje historyk.

Drugą kategorią byli ludzie wzięci do niewoli siłą, na przykład w czasie najazdu, czy porwani przez piratów. Niewolnikiem mogła zostać też m.in. osoba zrodzona z niewolnicy, skazana za jakieś przestępstwo albo nie mogąca wpłacić kary sądowej.

Czym różnił się status osoby niewolnej od np. prostych mieszkańców wsi? Jak wyjaśnia dr Pranke, niewolnicy nie posiadali wolności osobistej i stanowili formę własności. Musieli wykonywać pracę wskazaną przez właścicieli i nie mogli bez ich zgody zawierać małżeństw. Z kolei poganie porwani w głąb zachodniej Europy z terenu Połabia byli zmuszeni do zaniechania odprawiania swoich rytuałów, w tym ciałopalenia po śmierci.

Według historyka los pogan w niewoli bywał gorszy od losu chrześcijan. Stawali się oni przedmiotem handlu dalekosiężnego - sprzedawano ich poza Europę, do kalifatu arabskiego. "Niewolnicy chrześcijańscy musieli pozostać w strefie Cesarstwa Zachodniego (IX-XI w.). Ich eksport poza jego granice był zakazany - choć ilość informacji o wprowadzanych zakazach i regulacji prawnych – sugerować może odmienną praktykę" - dodaje. Przyjęcie chrześcijaństwa regulowało sytuację prawną niewolnych.

Zapytany o skalę niewolnictwa w średniowiecznej Europie historyk stwierdził, że zapotrzebowanie na niewolników było duże, również z gospodarczego punktu widzenia.

Skala handlu niewolnikami musiała być znacząca, o czym świadczą zapiski w źródłach średniowiecznych. Niekiedy nawet wyższa od możliwości nabywców. "Tylko w ciągu jednego dnia na targu w Mecklenburgu (obecnie północne Niemcy) wystawiano czasem nawet kilkuset jeńców duńskich, pozyskanych w czasie działań zbrojnych" - opowiada historyk.

Niewolnicy byli również elementem uposażenia instytucji kościelnych. Stanowili własność centrów monastycznych. Prawo precyzowało, że ich praca na rzecz Kościoła miała być lżejsza, niż w majątkach świeckich. Dodatkowo zdarzało się, że niewolnikom pozostawiano część dochodów, np. plonów, obligując ich do płacenia dziesięcin.

Początki władztwa wczesnopiastowskiego łączą się także z handlem niewolnikami. Pranke opowiada, że np. Mieszko II uprowadzał "niezliczone ilości jeńców z Czech – sprawiając wielką radość ojcu". "Pod względem wykorzystania niewolników Piastowie nie różnili się znacząco od zachodnioeuropejskich elit władzy. Piastowie pośredniczyli prawdopodobnie w handlu niewolnikami poza Europę" - mówi Pranke.

Duża część niewolników trafiała do kalifatu (państwa muzułmańskiego), z tego względu, że - zwłaszcza we wczesnym średniowieczu - dynamicznie rozwijał się on pod względem gospodarczym. Kalifat rozciągał się od Półwyspu Iberyjskiego przez północno-zachodnie krańce Afryki po Persję (współczesny Iran). "Popyt na niewolników w świecie arabskim był ogromny" - wskazuje Pranke.

Arabowie sprowadzali olbrzymią liczbę niewolników słowiańskich. To z nich rekrutowała się administracja pałacowa, czy gwardia, chroniąca kalifa, czyli władcę państwa muzułmańskiego. "Szczególnie chętnie sprowadzano chłopców i dziewczęta. Były to w większości dzieci, po to, aby odpowiednio je wychować i wyszkolić pod kątem służby dla kalifa" - przypomniał dr Pranke.

Straż przyboczna w postaci słowiańskich niewolników pojawiła się w otoczeniu kalifów od pocz. X w. Arabski władca Kordoby (dzisiejszy Półwysep Iberyjski) Abd ar Rahman III (921-961) miał początkowo 3750 gwardzistów, natomiast pod koniec panowania - już niemal 14 tys! "Oznacza to średni wzrost liczebności gwardii słowiańskiej na poziomie ok. 350 osób rocznie, czyli niemal jednego niewolnika dziennie!" - wylicza historyk. Arabowie tak chętnie sprowadzali Słowian, bo ci wywodzić się mieli, według nich, od Jafeta (najmłodszego syna biblijnego Noego) – przez co ich wartość na targu była niższa od np. Persów czy Bizantyjczyków (pochodzących ich zdaniem od Sema – starszego z synów Noego). Ich wybór – biorąc pod uwagę również dostępność Słowian na rynkach wymiany - był zatem pragmatyczny - uważa historyk.

Choć gwardziści mieli status ludzi niewolnych, to w ich szeregach zdarzały się wielkie kariery - jeden z nich został na przykład przywódcą wojskowym jednego z kalifów, a inni znacząco wpływali na politykę kalifów.

W Bagdadzie w okresie wczesnego średniowiecza było ok. 2 tys. kupców podających się za chrześcijan, których głównym źródłem przychodów było pośrednictwo w handlu cennymi tkaninami, futrami, luksusowymi militariami i właśnie niewolnikami. Była to czołówka towarów, bo za taki uważano też ludzi - wskazuje naukowiec.

W średniowiecznej Europie nie było jednego określenia na niewolnika, gdyż ich status bardzo różnił się między sobą. Tymczasem w kulturze popularnej utarło się wyobrażenie inspirowane antykiem. Obecnie trudno to zmienić - uważa Pranke.

PAP - Nauka w Polsce, Szymon Zdziebłowski

szz/ zan/ ekr/