Wśród mieszkańców XIX-wiecznej Warszawy ponad 30 procent stanowili Żydzi. Wiele osób pochodzenia żydowskiego, jak Leopold Kronenberg, Julian Tuwim, Antoni Słonimski, trwale zapisywało się wówczas w polskiej historii i kulturze. A jednak nasilała się niechęć wobec Żydów i za granicą zaczęto opowiadać o \"polskim antysemityzmie\" - mówi historyk, dr Konrad Zieliński z Zakładu Badań Etnicznych Wydziału Politologii Do wykreowania stereotypu \"polskiego antysemity\" w światowej opinii publicznej, walnie przyczyniły się głosy, które pojawiły się wkrótce po rozpoczęciu akcji bojkotowej oraz po rozpętaniu antyżydowskiej histerii przez endecję w 1912 r.

POTRZEBNY BYŁ KOZIOŁ OFIARNY

\"W XIX wieku antyjudaizm, wywodzący się z nauki Kościoła, zaczął być zastępowany przez rasistowski antysemityzm, podbudowany ideologicznie. Pojawiła się bowiem potrzeba znalezienia +obcego+, na którego można by zrzucić odpowiedzialność za zło, dotykające kraj lub za własne niepowodzenia\" - mówi historyk. - \"Takim +kozłem ofiarnym+ stali się dla wielu Polaków właśnie Żydzi.\"

Jak tłumaczy Zieliński, przyczyn gwałtownego rozwoju antysemityzmu w Polsce szukać należy także w ówczesnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. \"Żyd, pogardliwie wcześniej zwany +parchem+, stał się nagle konkurencją dla +wysadzonej z siodła+, zubożałej szlachty polskiej, przenoszącej się do miast oraz dla polskiego słabego kupiectwa\" - zaznacza.

JEDNA SPOŁECZNOŚĆ

W roku 1820 ludność żydowska stolicy liczyła 22 tys. osób, co stanowiło ok. 22 proc. ogółu mieszkańców miasta. W 1887 r. Żydów było już 150 tys. (34,3 proc. mieszkańców), a w 1914 r. - 337 tys. (blisko 40 proc.). W 1921 r. w Warszawie mieszkało już ponad 310 tys. Żydów (33 proc. mieszkańców stolicy).

Warszawscy Żydzi oraz osoby pochodzenia żydowskiego z tamtego okresu to np. tworzący słynny \"Skamander\" Julian Tuwim i Antoni Słonimski, Bolesław Leśmian, a także rodziny Natansonów i Kronenbergów (w 1875 r. wybitny finansista Leopold Kronenberg założył Szkołę Handlową w Warszawie, obecną SGH).

W momentach zagrożenia dla kraju, Żydzi starali się zachowywać neutralność lub solidaryzowali się z Polakami. Niektórzy walczyli w powstaniach - listopadowym i styczniowym.

POGROMY ROSYJSKIM ŚLADEM

18 lat po powstaniu styczniowym, pod koniec 1881 roku, Żydom zgotowano w Polsce pogrom - na podobieństwo takich wydarzeń w Rosji. W latach 1880-81 doszło do kilkuset krwawych wystąpień rosyjskich przeciw ludności żydowskiej. \"Rzadko przypomina się o wybuchach w Polsce +rosyjskiego patriotyzmu+ w pierwszym roku I wojny światowej\" - podkreśla Zieliński. - \"A armia rosyjska była bardzo antysemicka\".

W latach 1918-20 białogwardziści i członkowie ukraińskich formacji militarnych zamordowali blisko 100 tys. Żydów. W tym samym czasie pogromów Żydów dokonywali także Polacy, m.in. we Lwowie, Krakowie, Pińsku i Wilnie.

WYJŚCIE Z NARODOWEGO GETTA

\"W latach pierwszej wojny (co pozostawało w związku ze zmianą warunków politycznych i pewnym liberalizmem władz okupacyjnych w Polsce) nastąpił wyraźny rozwój również żydowskiego życia politycznego\" - mówi Zieliński.

Żydowscy ortodoksi, trzymający dotąd \"rząd dusz w narodzie\", zmuszeni byli coraz częściej ustępować pola zwolennikom partii odwołujących się do orientacji klasowej i szukających oparcia dla żydowskiej tożsamości w pojęciu narodowości.

\"Owo +wyjście z getta+ zostało zauważone przez społeczeństwo polskie\" - opowiada historyk. - \"Zresztą w okresie międzywojennym rozpisywano się w polskiej prasie, że bezczelni Żydzi ośmielają się tłumnie spacerować ulicami miasta i przesiadywać w kawiarniach; pojawiały się głosy, +że nas zażydzą+.\"

Jeszcze w 1936 roku, w wyniku nagonki narodowców, z Polskiego Radia usunięty został Janusz Korczak, autor audycji \"Pedagogika żartobliwa\", któremu zarzucono \"zażydzanie radia\".

GŁOSY OBROŃCÓW UTRWALAŁY STEREOTYP

Jednocześnie miała w Polsce miejsce krytyka antysemityzmu, choć płynęła ona tylko z niektórych środowisk.

Obrońcy Żydów nazywali antysemitów, zwłaszcza z kręgów endeckich, \"żydożercami\".

\"W czasie pierwszej wojny i w okresie tworzenia się niepodległego państwa, środowiska żydowskie przekazywały wiadomości o antysemickich wystąpieniach Polaków za granicę\" - zaznacza Zieliński.

\"Zagraniczna prasa reagowała – i słusznie – oburzeniem. Podawane przez nią informacje dotyczące wydarzeń w Polsce nie zawsze jednak były ścisłe, a opinie - często przesadzone\" - mówi Zieliński.

Na przykład w 1919 roku Herman Bernstein, redaktor nowojorskiego dziennika \"Der Tag\" (ukazującego się również w języku angielskim pt. \"The Day\"), głęboko zaangażowany w obronę Żydów w Europie Środkowo-Wschodniej, opublikował w prasie amerykańskiej artykuł, w którym pisał: \"Do ogólnej dyskryminacji czy restrykcyjnego prawodawstwa rosyjskiego, które stawiało Żydów poza nawiasem ludzkich praw, należy dodać bezlitosne napady i tortury zadawane Żydom przez Polaków\".

\"Inna rzecz, że Roman Dmowski dość skutecznie przekonywał swoich rozmówców w USA, że przyszła Polska będzie antysemicka\" - dodaje Zieliński.

Stwierdzenia takie, jak w obrończym artykule Bernsteina, chociaż grubo przesadzone, przyczyniały się jednak również do utrwalania wizerunku Polaka-antysemity\" - przyznaje Zieliński.

\"Niemniej, używane i dziś określenia w rodzaju +polskie obozy koncentracyjne+ są bolesną i krzywdzącą egzemplifikacją funkcjonowania tego stereotypu\" - dodaje historyk.

* * *

Dr Zieliński, który bada dzieje i kulturę ludności żydowskiej w Europie Środkowo-Wschodniej, zbierał materiały do pracy habilitacyjnej na temat stosunków polsko-żydowskich w Królestwie Polskim w czasie I wojny światowej m.in. podczas rocznego stażu w Center for European Studies w New York University. http://www.nyu.edu

PAP - Nauka w Polsce, Joanna Poros

1 kwietnia 2005

reo