W czasach, gdy świat był młodszy o 200 mln lat, panowanie na Ziemi objęły wielkie dinozaury. Ale w ich cieniu żyły już pierwsze ssaki - drobne zwierzęta, przeważnie wielkości myszy i szczurów, tylko niekiedy nieco większe.

Można o nich przeczytać w wydanej niedawno w USA książce prof. Zofii Kielan-Jaworowskiej z Instytutu Paleobiologii PAN http://www.paleo.pan.pl w Warszawie. Książka nosi tytuł \"Mammals from the Age of Dinosaurs: Origins, Evolution, and Structure\" (\"Ssaki ery dinozaurów: pochodzenie, ewolucja i budowa\"), a wydało ją prestiżowe nowojorskie wydawnictwo Columbia University Press http://www.columbia.edu/cu/cup jesienią 2004 roku. Książka przynosi podsumowanie całości wiedzy o ssakach z czasów panowania dinozaurów.

BOGATY MATERIAŁ Z PUSTYNI GOBI

Część rozdziałów książki opiera się w znacznym stopniu na badaniach Zofii Kielan-Jaworowskiej nad ssakami z okresu kredowego z pustyni Gobi, zebranymi w latach 1964-1971, podczas kierowanych przez nią Polsko-Mongolskich Wypraw Paleontologicznych do Mongolii.

\"Większość materiałów związanych ze ssakami ery mezozoicznej na świecie to ułamki szczęk z zębami, a niekiedy tylko pojedyncze zęby. Tymczasem na pustyni Gobi zachowały się liczne czaszki, a często i szkielety pozaczaszkowe, dostarczające cennych informacji o anatomii tych zwierząt, ich zróżnicowaniu i trybie życia\" - tłumaczy profesor.

SSAKI - RÓWIEŚNICY DINOZAURÓW

\"Książka uczy nas, że ssaki pojawiły się na Ziemi mniej więcej w tym samym czasie, co dinozaury, w pierwszym okresie ery mezozoicznej - triasie, ponad 220 milionów lat temu\" - opowiada prof. Kielan-Jaworowska.

Wkrótce potem dinozaury osiągnęły gigantyczne rozmiary i stały się władcami lądów. Ssaki - przeciwnie, były bardzo drobne. Już przodkowie ssaków, gady ssakokształtne żyjące na przełomie permu i triasu, stopniowo zmniejszały rozmiary ciała.

W tym samym czasie klimat Ziemi coraz bardziej się ocieplał. Uważa się, że gady ssakokształtne potrafiły utrzymywać stałą temperaturę ciała, ale nie umiały się szybko ochłodzić. W gorącym klimacie triasu jedyną szansą na przetrwanie pierwszych ssaków było drastyczne zmniejszenie rozmiarów ciała i przejście na nocny tryb życia.

INELIGENTNE NOCNE MARKI

\"To że ssaki w erze mezozoicznej prowadziły nocny tryb życia wnioskujemy z budowy ich mózgu\" - mówi prof. Kielan-Jaworowska.

Udało się go zrekonstruować na podstawie naturalnych odlewów wewnętrznych czaszki. Okazało się, że ssaki miały wówczas bardzo dobrze rozwinięty węch (świadczą o tym duże płaty węchowe mózgu). Budowa ucha z kolei wskazuje na świetny słuch. Obie te cechy są związane z nocnym trybem życia. Zwierzęta dzienne posługują się głównie wzrokiem.

Rozwój zmysłów sprzyjał powiększaniu się mózgu. \"To zaś wpływało na inteligencję. Mózgi ssaków rosły stopniowo przez całą erę mezozoiczną. Potem, w okresie trzeciorzędowym, gdy część ssaków zaczęła prowadzić nadrzewny tryb życia, rozwinął się u nich zmysł równowagi i powstało widzenie stereoskopowe. To również wpłynęło na powiększenie mózgu, doprowadzające w toku stopniowych przemian do powstania dużego mózgu ssaków naczelnych i człowieka\" - dodaje.

* * *

Tę pięknie wydaną, bogato ilustrowaną, ponad 600-stronicową książkę napisało troje autorów: prof. Zofia Kielan-Jaworowska, amerykański paleontolog prof. Richard L. Cifelli z Uniwersytetu Stanu Oklahoma http://www.ou.edu/cas/zoology/eeb_faculty.htm i chiński paleontolog mieszkający na stałe w USA, dr Zhe-Xi Luo z Carnegie Museum w Pittsburgu. http://www.carnegiemnh.org/vp

Prof. Kielan-Jaworowska przystąpiła do pracy nad książką w 1998 r. Po roku zaprosiła do współpracy pozostałych autorów. Ilustracje opracowywano komputerowo w warszawskim Instytucie Paleobiologii.

PAP - Nauka w Polsce, Anna Zdolińska

28 grudnia 2004

reo